خلاصة:
این مقاله با هدف ارائه تحلیلی نقادانه از روند تاریخی آموزش عالی در ایران، تنظیم و در آن تلاش شده است که به این سؤال پاسخ داده شود که تحولات فرهنگی، اجتماعی، و سیاسی چه نقشی در توسعۀ مراکز آموزش عالی ایران داشته‌اند؟ تحقیق از نوع تحقیقات توصیفی و روش به‌کار رفته در این مطالعه اسنادی (مروری) است. در تحلیل داده‌ها از روش تحلیل محتوا استفاده شده است. مقالة حاضر با توجه به ماهیت موضوع، سیر تاریخی آموزش عالی را در سه دورة باستانی، عصر میانه، و عصر حاضر بررسی و با رویکردی نقادانه شرایط و عوامل اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، و فرهنگی هر دوره را تحلیل و تبیین کرده است. یافته‌های این مطالعه نشان داد که ثبات و پایداری حکومت مرکزی نقش مؤثری در شکل‌گیری و توسعۀ مراکز آموزش عالی داشته است؛ به طوری که، هم‌زمان با حاکم‌شدن این وضعیت بر فضای سیاسی و اجتماعی، ضمن توسعۀ مراکز یادشده، کتاب‌خانه‌های مجهز راه‌اندازی و برای آسان‌سازی دسترسی به این مراکز شبکة راه‌ها توسعه و اصلاح شدند. این وضعیت تمایل دانشمندان دیگر کشورها به‌خصوص یونانی‌ها را به حضور در مراکز آموزش عالی ایران افزایش داد. هم‌زمان با تشکیل دانشگاه جندی‌شاپور در دورۀ ساسانیان، رشد مراکز آموزش عالی به اوج خود رسید. در عصر میانه که با ظهور اسلام آغاز شد، مراکز آموزش عالی غیر دولتی شکل گرفت و ورود زنان به مراکز آموزش عالی آزاد شد. عصر جدید با شکل‌گیری «دارالفنون» در دورۀ قاجار آغاز شد. دارالفنون با رویکرد حرفه‌ای و کاربردی به دانش جدید و به منظور پاسخ‌گویی به نیازهای تخصصی، خصوصا در عرصۀ نوسازی ارتش و مقتضیات زمان شکل گرفت. از مهم‌ترین وقایع علمی دورۀ جدید تأسیس دانشگاه تهران در 1313 است
ملخص الجهاز:
یافته های این مطالعه نشان داد که ثبات و پایداری حکومت مرکزی نقش مؤثری در شکل گیری و توسعة مراکز آموزش عالی داشته است ؛ به طوری کـه ، هـم زمـان بـا حاکم شدن این وضعیت بر فضای سیاسی و اجتماعی ، ضمن توسعة مراکز یادشده ، کتاب خانه های مجهز راه اندازی و برای آسان سازی دسترسی به ایـن مراکـز شـبکة راه ها توسعه و اصلاح شـدند.
از دیگر اقدامات هخامنشیان برای توسعه و ترویج علـم و دانـش مـی تـوان از تأسـیس دانشکده های عالی و مهم در شهرهای «بورسیپه »، «میلت »، «ارخـوب »، «ری »، و «بلـخ » یـاد کرد که برای آموزش علم طب تأسیس شدند و علاقمندان زیادی از داخل کشـور و سـایر بلاد در این مراکز آموزشی حضور داشتند (حکمت ، ١٣٥٠: ٣٨٣).
وی با وضع قانون اعزام دانشجو به خارج از کشور، تأسیس دانـش سـرای عالی (دارالمعلمین )، استخدام مدرسان خارجی در مراکز آموزشی ، رایگان کردن آموزش در سطوح اولیة تحصیلی ، و در اوج آن با تأسیس دانشـگاه تهـران در ١٣١٣ ش تلاشـی هدفمند برای استقرار و توسعة آموزش عالی در ایران انجام داد که نتیجة این فعالیت هـا در توسعه یافتگی کشور در سال های آتی نقش اساسی داشت .
هرچند از اوایل دهة ٥٠ و طی برنامة پنجم توسعه ، کـه در آن دوره طرح توسعة دانشگاه ناتمام ماند، برنامه هـا و اقـداماتی بـرای تعـدیل و تعـادل صورت می گرفت ، کما این که از تجمع جمعیت دانشجویی در تهـران و چنـد شـهر بـزرگ کشور به نفع شهرهای دیگر ایران به تدریج کاسته می شد، آموزش عالی رایگان شـد، شـبکة آموزش از راه دور چند مرکز آموزشی در شهرهای محروم برقرار کرد، و آموزش عـالی بـه نقاط محروم رسید (سرمد، ١٣٧٢: ٥٩٠).
(
, 
, 
)
