بهره های یادکرد آثار در تألیفات شیخ صدوق رحمه الله مقالة

مطالعه و پژوهش در متن آثار نویسندگان کهن، بهره های فراوانی در پی دارد. بسیاری از اطلاعات لازم درباره نویسنده، مانند استادان، شاگردان، آرا و نوشته هایش را می توان از راه مطالعه آثار او، بی واسطه به دست آورد. شیخ ابوجعفر محمد بن علی بن بابویه، در زمره ی دانشمندانی است که اطلاعات ارزشمند فراوانی در لابلای نوشته هایش به خواننده ارائه می شود. شیخ صدوق با نام بردن از آثارش در متن نوشته های خود، بهره های بسیاری را برای خوانندگان و پژوهشگران آثارش برجای نهاده است. در این نوشته که به روش توصیفی تحلیلی و با رویکرد متن پژوهی به سامان رسیده است، بخشی از فواید یادکرد آثار شیخ صدوق ارائه خواهد شد.

یکی دیگر از ویژگی‌های نگارشی شیخ صدوق این است که گاه به مناسبتی ویژه، از آثار و تألیفات گذشته و آیندۀ خود یاد کرده و نام نوشته‌های خود را همراه با اطلاعاتی دیگر در لابه‌لای متن کتاب‌ها می‌آورده. یکی از این راه‌ها، ذکر نام کتاب در آن اثر یا آثار دیگر مؤلف است. شیخ صدوق با نام بردن از کتاب‌های مختلفش در دیگر آثار خود، صحت انتساب بسیاری از آثارش را روشن می‌کند. 4. یکی دیگر از بهره‌های یاد‌کرد صدوق از آثار خود، این است که تقدم و تأخر نگارش کتاب‌های او روشن می‌گردد، زیرا او در گزارش‌هایش با فعل‌های ماضی و مضارع، به آثارش توجه می‌دهد که: در فلان کتاب چنین کردم یا در فلان کتاب چنان خواهم کرد. بنا بر قاعده، ذکر نام کتاب با صیغۀ ماضی و ارجاع خواننده به کتابی پیش‌نوشته، نشانۀ تقدم آن بر کتاب حاضر است، ولی چگونه می‌توان دو کتاب را به یکدیگر ارجاع داد و آن را پیش‌نوشته خواند؟ مانند آنچه دربارة کتاب‌های الخصال و التوحید و نیز کتاب‌های کمال‌الدین و علل‌الشرایع رخ داده است که هر یک به دیگری ارجاع داده شده است. برخی از این کتاب‌ها به یقین به نگارش درآمده‌اند، اما بعضی از آن‌ها، کتاب‌هایی هستند که شیخ صدوق وعدة نگارش آن‌ها را به خوانندگان آثارش داده است. - کتاب من لایحضره الفقیه، ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن بابویه، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، قم: مؤسسة نشر اسلامی، دوم، 1404ق.