خلاصة:
در آستانه انقلاب مشروطه در ایران سه نیروی اجتماعی رقیب در عرصه اجتماعی و سیاسی، مشتمل بر روشنفکران مستقل و دینمداران سنتی و تجار، جهت افزایش سهم خود در بازار قدرت ایران به رقابت با یکدیگر و نیز ستیز با سلطنت پرداختند. این رقابت کارزاری گفتمانی را فراهم آورد که در قالب آن این نیروهای اجتماعی برای پیشبرد پروژه هژمونیک خود، هر یک درصدد آن برآمدند تا محتوایی متناسب با سایر مولفههای گفتمانی خود را بر دالهایی محوری، چون ملت و شاه و سلطنت، بار کنند. این سه نیروی اجتماعی در نهایت در جنبش تنباکو و در تقابل با سلطنت، ائتلافی موقت یافتند و همین ائتلاف زمینه ساز ابراز وجود «ملت» شد؛ ائتلافی که روشنفکران ابتکار عمل را در کارزار گفتمانی به دست داشتند. در این مقاله با تکیه بر رویکردی گفتمانی، و به ویژه موضع نظری رابرت وثنو در خصوص فرایند تولید فرهنگ، ضمن توصیف و مقایسه محتواهای گوناگون بار شده بر این دالهای محوری از جانب نیروهای اجتماعی آن، بستر اجتماعی که زمینهساز ستیز و آویزهای آنها و ائتلاف نهایی و موقت آنها شد تشریح و بر تفوق گفتمانی روشنفکران تاکید شده است.
ملخص الجهاز:
اين رقابت کارزاري گفتماني را فراهم آورد که در قالب آن اين نيروهاي اجتماعي براي پيش برد پروژٔە هژمونيک خود، هر يک درصدد آن برآمدند تا محتوايي متناسب با ساير مولفه هاي گفتماني خود را بر دال هايي محوري ، چون ملت و شاه و سلطنت ، بار کنند.
براي نمونه مي توان به بخشي از نامه اي توجه کرد که ملکم خان در شمارٔە چهارم روزنامه قانون خطاب به ناصرالدين شاه نوشته است : در اين مدت چهل سال سلطنت هيچ قسم توجه شاهنشاهي در اصلاح امور ايران ثمري نبخشيد.
در واقع ، تجار به واسطه نفوذ گسترده در ميان مردم مي توانستند حلقه ارتباطي مناسبي ميان سلطنت و جامعه مدني باشند؛ غافل از اين که تجار در اين دوره نقشي را بر عهده گرفته بودند که با اهدافي که روشنفکران ارگانيک دنبال مي کردند هم خواني بيش تري داشت ، ضمن آن که با گفتمان دين مداران سنتي نيز که از ديگر رقباي گفتمان روشنفکري ارگانيک در ميدان قدرت ايران بود تعارضي آشکار داشت .
توصيف آدميت و ناطق (١٣٥٦) از اين نهاد حکايت از جايگاه مهم سياسي اين نهاد، تقابل آن از طرفي با قدرت سياسي حکام و از طرفي ديگر با نفوذ روحانيان ، و تاثير آن در بروز و ظهور شکاف در ساختار قدرت مستقر در ايران در آن دوره دارد که زمينه را براي تحرکات سياسي آينده هموار کرد: مجلس وکلاي تجار ايران نخستين تشکل اقتصادي با خصلت سياسي بود که پيش از عصر مشروطيت از نمايندگان منتخب طبقات اصلي و فعال اجتماعي ، به ابتکار و تلاش خود، در درون نظام حاکم به وجود آمد.
(
, 
, 
)
