خلاصة:
مهر خاتم در اواخر سال ششم یا اوایل سال هفتم هجری برای ممهور کردن نامه های پیامبر به حکام سرزمین های همجوار، ساخته و پرداخته شد. این مهر ظاهرا از نوع انگشتری و شکل صفحه نگین آن مدور بوده است و بر آن در سه سطر عبارت «محمد رسول الله» را نقش کرده بودند؛ جنس و نگین آن نیز از سنگ حبشی تا انواعی از فلزات چون مس و آهن و نقره روایت شده است. پس از وفات پیامبرص این مهر ابتدا به ابوبکر و سپس عمر و عثمان رسید و آن ها نیز نامه ها و مکاتبات خود را بدان اعتبار می بخشیدند. مهر خاتم در حدود سال سی ام هجری در چاه اریس(نزدیکی مدینه) افتاد و دیگر به دست نیامد، اما عثمان نظیرش را ساخت و مهر معمول خلافت داشت. با این حساب جز نامه های شخص پیامبرص، بخشی از نامه های خلفای راشدین نیز ممهور به مهر حقیقی پیامبرص بوده است؛ مکاتباتی که اگر نمونه ای اصیل از آن ها به دست آمده بود، لااقل اثر مهر خاتم را به ما نشان می داد. اوصاف این مهر در متون متقدم اسلامی نشان از نخستین اقدامات و ضروریات تشکیل نظام دیوانی در صدر اسلام است؛ همچنین استفاده از نوشتار جای تصویر، شکل مدور، ترکیب سه سطری، و شعارهای مذهبی از این جا در مهرهای اسلامی تجربه شده و در سراسر دوران تاریخی اسلام تداوم یافته است. ویژگی های مهر خاتم در مقاله پیش رو با روش تحقیق تاریخی- توصیفی، بررسی و تحلیل شده است.
ملخص الجهاز:
,(١٩٧٣)Richard Fry ff٤٢ ,Seals, Sealins and Coins, Cambridge: Harvard University Press)، مهر گلی منسوب بـه «منـوچهربـن هرمزدان » که از حفاری های معبد آناهیتا در کنگاور به دست آمده (عبدالله قوچانی (١٣٨٥)، «قدیم ترین مهر نوشـته دار دوران اسلامی از یک حاکم ساسانی »، مجلة باستانشناسی و تاریخ ، ش ٢٠، صص ٨٢-٩٧)، اثر گـل مهـرة متعلـق بـه عمرو بن عاص ، زمانی که فرمانده سپاه اسلام در مصـر بود(حـدود ٢٢ق )( Early Islamic" .
همچنین برای آگاهی از مهرها و نگین های سده های نخستین اسلامی نگاه کنید به : Ludvik Kalus(1986), Catalogue of Islamic seals and talismans, Oxford: Oxford University press(Clarendon Press).
دوران تاریخی و علت استفادة پیامبر از مهر همان طور که پیش از این نیز آمد، قدیمی ترین استناد ما به مهرهای اسلامی ، روایـت متـون از مهر پیامبر اسلام ص است ؛ زمانی که می خواست به ایران ، روم یا سایر بلاد باستان ، نامه بنویسد و آن ها را به اسلام بشارت دهد.
جز گفته های اخیر دربارة علت استفادة پیامبرص از مهـر در نوشـتن و ارسـال نامـه بـرای حاکمان همجوار سرزمین حجاز، نظراتی دیگر نیز در این بـاره مطـرح شـده اسـت ؛ مـثلا در تاریخنامة طبری آمده است : چون مکاتبات پادشاهان عجم به پیـامبرص بـا مهـر همـراه بـود، پیامبر نیز فرمود تا برای او مهری بسازند و از این پس نامه های خود را مهر می کرد٣؛ یا گفته - اند: چون معاذبن جبل از یمن پیش پیامبرص بازگشت ، در دست خود انگشتری داشت و پیـامبر از آن سوال کرد.