خلاصة:
در حکومت ساسانی که بر پایه دین و شاهی بنا شده بود، روحانیان ، مروج و مبلغ دین زرتشت بودند. آن ها بازوی شاهان ساسانی در گردآوری اوستا، اصلاح گاهشماری، تاسیس آتشکده ها، اعزام روحانیان و سرکوب ادیان غیرزرتشتی و بدعت گذاران بودند. معمولا معتقدند که دستگاه روحانیت ساسانی، از همان آغاز دارای ساختاری تشکیلاتی و نظام مند بوده ؛ اما به نظر میرسد روحانیت ساسانی فرایندی درازمدت را برای تشکیلاتی شدن و تمایز میان مقام ها و وظایف پشت سر گذاشته بوده است . نقطه آغاز این فرایند، اقدامات کرتیر بود که باعث حضور پررنگ و مقتدرانه روحانیان و سلسله مراتب آن ها در پادشاهی ساسانی شد و نقطه اوج آن در زمان کواد و خسروانوشیروان بود که موجب شد تشکیلات و سلسله مراتب اداری روحانیت ساسانی شکل نهایی به خود بگیرد. این فرایند و تشکیلات و سازوکار آن ، مبتنی بر الگوی قدرت پادشاهی و تابعی از رویدادهای سیاسی، دینی و اجتماعی بود. این مقاله با تکیه بر سنگ نوشته ها، مهرها و متون پهلوی بازمانده از دوران ساسانی و گزارش های نویسندگان ایرانی و عرب ، بر آن است تا به بررسی فرایند شکل گیری سلسله مراتب و تشکیلات روحانیت عصر ساسانی بپردازد.
ملخص الجهاز:
سنگ نوشتۀ شاپور در کعبۀ زرتشت نیز با اشاره به برپا داشتن آتش های بهرام توسط شاپور، بر تلاش شاهان برای گسترش دین زرتشت در شهرهای گشوده شده تأکید میکند (بویس ، ١٣٨٤: ١٣٨؛ فرای، ١٣٨٥: ٣٥٣؛ پیگولوسکایا، ١٣٧٢: ٢٢١؛ ویسهوفر، ١٣٧٨: ٢٠٨؛ ;٣٧٦ :١٩٨٧ ,Wiesehofer .
برخی نیز بر این باورند که میتوان تنسر و ابرسام را، که اولی، هیربدان هیربد و دومی، وزیر اردشیر پاپکان بوده ، یکی دانست (همان )؛ اما اشاره نکردن منابع همزمان به تنسر، ما را از اینکه با استناد به منابع متأخر و عنوان هیربدان هیربد، قائل به وجود سلسله مراتب و نظام تشکیلاتی رسمی در آغازین سال های دستگاه روحانیت ساسانی باشیم ، بازمیدارد.
(24; Skjærvø, 2012: 608 به این ترتیب ، کرتیر که هم ازبابت سیاست توسعه طلبانۀ شاپور در گسترش مرزها و برپایی آتشکده ها و هم به دلیل دریافت اختیارات فراوان ازطرف او و به ویژه جانشینانش در بازسازی آتشکده ها و گماردن مغمردان ، به قدرت فراوانی دست یافته بود، هم سنگ بنای پدید آمدن سلسله مراتب دستگاه روحانیت زرتشتی را گذاشت و هم به معنای واقعی، مرکزی بر گرد آتشکده برپا کرد که به بنیاد آتشکدة رسمی ساسانی منتهی شد (شیپمان ، ١٣٨٣: ١٠٤؛ فرای، ١٣٨٥: ٣٥٢- ٣٥٤؛ ایمان پور، ١٣٦٩: ٢٢٢).
با اینکه منابع متأخر اسلامی از فردی به نام ماهداذ/ فاهر به عنوان موبدان موبد و از تنسر به عنوان هیربدان هیربد اردشیر یکم نام میبرند (طبری، ١٣٦٢: ٢/ ٥٨٢ ؛ ابن اسفندیار، ١٣٦٦: ٢٥ ؛ مینوی، ١٣٥٤: ٥٥؛ ایمان پور، ١٣٦٩: ٢١٣- ٢١٧)، در هیچ یک از منابع رسمی ساسانی و منابع همزمان ، گزارشی دال بر وجود چنین مقام های بلندپایه ای در رأس تشکیلات روحانیت ساسانی دیده نمیشود.