خلاصة:
شناخت تفکر شیعی در ایران میان قرن های ششم تـا نهـم هجـری، همچنـان نیازمنـد شناخت بهتر شخصیت ها و آثار شیعیانی اسـت کـه هـدایت جامعـه تشـیع را در ایـران مرکزی، حد فاصل سبزوار، استرآباد، ری، آوه و فراهان ، قم و کاشان تا سمنان و دامغان بر عهده داشته اند. یکی از این چهره ها که در دو سه دهه اخیر، انـدکی شـناخته شـده و همچنان ، آثار ناشناخته ای دارد، محمد بن حسین رازی آبی (زنده در ٦٣٠ق ) اسـت . وی نویسندٔه کتاب تبصرة العوام است که بیش از نزدیک پنج قرن ، به نام شـخص دیگـری شناخته میشد. از وی آثاری در کلام و فقه یافت و برخی چاپ شده است . محور اصلی مقاله حاضر، مرور آثار و افکار وی است که حلقه ای تازه یافته از افکـار شـیعی در ایـران نیمه اول قرن هفتم است .
ملخص الجهاز:
چـاپ حروفی آن را عباس اقبال ، همراه مقدمه و فهارس ، در ١٣١٣ش ارائه کرده اسـت کـه بـا استفاده از چاپ سنگی و دو نسخه خطی است که یکی متعلق به ١٠٢٠ق و دیگـری از روی دست نوشته سعید نفیسی است ؛ بنابراین میتـوان بـه آسـانی گفـت کـه کتـاب بـه تصحیح مجدد نیاز دارد؛ به ویژه که در میان نسخه های خطی باقیمانده از آن ، کهن ترین آنهـا تـاریخ ١٣ محـرم ٧١٦ق را دارد.
ک. افشـار، ١٣٣٨: ٤٣ـ ٥٤)؛ هرچند این رفع ابهام نیز جزئی بود؛ زیرا در معرفی آقای افشار هم از اوراق یافت شده از نزهه ، نامی از مؤلف به میان نیامده نبود؛ اما به دلیـل اینکـه در چنـد مورد آن عبارت «این مطلب را در تبصرة العوام آورده ایم » آمده بود، چنین معلوم میشـد که از صاحب تبصره ، کتاب تازه ای شناخته شـده اسـت .
البته نام نویسنده در نزهه هم نیامده ؛ اما به دلیل اینکه در همان قـرن هفـتم ، ابـن طـاووس (م ٦٦٤ق ) از ایـن کتاب استفاده کرده و آن را از محمد بن حسین رازی دانسته ، میتوانیم یقین کنیم که آن اثر نیز، از صاحب تبصره است .