خلاصة:
اقدامات شهرسازی شاه عباس اول اوج فعالیت های عمرانی در سده های متاخر اسلامی ایران است. یکی از این اقدامات، احداث راه اصفهان ـ فرح آباد ساری بود. از عناصر شاخص معماری درطول این مسیر اقامتگاه های شاهی بود که به دستور شخص شاه بنا شدند و شاهان این سلسله در سفرهای خود به نواحی شمالی در این منازل میان راهی اقامت میکردند.
با بررسی و مکان یابی این اقامتگاه های شاهی درنواحی شمالی اصفهان این سوال به ذهن می رسد که چرا برخی از این اقامتگاه ها به تدریج توسعه یافتند و به مراکز شهری بزرگ و مهمی تبدیل شدند درحالی که برخی دیگر از اواخر عصر صفوی کمکم بلااستفاده، متروک و تخریب گردیدند؟
در این مقاله، ابتدا سه اقامتگاه شاهی دوران صفوی در شمال اصفهان معرفی و ساختار فضایی و بافت پیرامون آنها تحلیل شده است. سپس دلایل تبدیل اقامتگاه شاهی دولت آباد به شهری بزرگ و موثر در مناسبات فرامنطقه ای اصفهان و علل عدم رشد و توسعه دو اقامتگاه علی آباد ریگ و دمبی و تخریب آنها، از منظر باستان- زیستبوم شناسی مورد بررسی قرار گرفته است. روش تحقیق در این مقاله میدانی ـ تاریخی ـ تحلیلی است؛ بدین ترتیب که ابتدا مطالعات تاریخی به ویژه در سفرنامه های دوران صفوی و پس از آن صورت گرفته است تا بتوان درباره مسیرهای ارتباطی و منازل میان راهی آن دوران آگاهی کسب کرد. سپس بررسی پیمایشی به روش مکان نگاری برای شناسایی و ثبت آثار صورت گرفته و یافته های بررسی پیمایشی میدانی با اطلاعات حاصل از منابع مکتوب (تواریخ، کتب جغرافیایی و سفرنامه ها) مطابقت داده شده است و اقامتگاه های مورد اشاره مستندسازی شدند. پس از بررسی میدانی در محل آثار مورد اشاره و مطالعات تاریخی، نگارندگان به تحلیل عوامل اثرگذار بر روند شکلیابی و تخریب این آثار پرداخته اند. بر این اساس در فاز مکان یابی و شکل گیری این اقامتگاه ها، متغیرهای بوم شناختی فضا، ماده و تنوع نقش، اثرگذاری داشته اند؛ در حالی که در فاز تخریب، دو متغیر فضا و انرژی دارای بیشترین نقش بوده اند.
The town planning activities of Shah Abbas I are at the top of civil activities in the late Islamic era in Iran. The construction of Isfahan-Farh A’bad Saari is one of these activities. The midway royal residences are among the important buildings in this road. The king (Shah A’bbas I) ordered to construct these royal residences and he and other kings of this reign stayed in these royal residences when they were on trip to northern regions. By studying and locating these royal residences، this question is raised that why some of these buildings developed whereas the other ones were abandoned and destroyed in late Safavid period.
In this article، after introducing three royal residences in the northern regions of Isfahan، the architectural structure of them is studied، and the reason behind their development and destruction is discussed. To reach such an aim، the Archaeo-Ecology approach is used.