خلاصة:
از بحثهای مهم در مساله معاد،بحـث دربـاره چگونگی آن از نظر جسمـانـی و روحانی بودن آن است .سه نظریه در این خصوص از سوی فیلسوفان و متکلمان دینی ارائه شده:فقط معاد روحانی،فقط معاد جسمانی و اعتقاد به هر دو معاد. بر پایۀ قرآن و روایات،گواهان اعمال در روز قیامت بر شش گروه تقسیم می شوند: خدای متعال،پیامبـران و اوصیا،فرشتگان،زمین ،زمان و اعضاء و جوارح بدن. از آیات و روایات اسلامی استفاده می شود که گناهانی که در دنیا به وسیله توبه ویا انجام اعمال صالح و یا به تفضل و لطف الهی بخشیده شده در آخرت مورد پرسش واقع نمی شود و در نتیجه انسان نیز نسبت به آن باز خواست نمی شود.از مجموع این مطالب به خوبی معلـوم می شود که تمام پیش آمدهای قیامت اعم از حشر و سوال و پاسخ و کیفر و پاداش در قیامت به گـونهای صورت می گیرد که هر کس مهمان عملکـرد خودش است و هرگز عملکـرد بد شخصی که عضـوی را از کس دیگر دریافت کرده به حساب فـرد اول گذاشته نمی شود و بالعکس ،زیرا اولا :آن که عذاب می چشد و یـا ثـواب و نعمت دریافت می کـنـد،روح است و نه بدن و اعضای جسمیبدن انسان.ثانیا :هر کدام از ذرههای عضو پیوند شده که قبل از پیوند موجود به فرد اول بر می گردد،و ذرههایی که بعد از پیوند به آن افزوده شده و با آن گناهی مثلا انجام گرفته به فرد دوم که پیوند دریافت کرده بر می گردد.
ملخص الجهاز:
از مجموع اين مطالب به خوبي معلـوم مي شود که تمام پيش آمدهاي قيامت اعم از حشر و سؤال و پاسخ و کيفر و پاداش در قيامت به گـونهاي صورت مي گيرد که هر کس مهمان عملکـرد خودش است و هرگز عملکـرد بد شخصي که عضـوي را از کس ديگر دريافت کرده به حساب فـرد اول گذاشته نمي شود و بالعکس ،زيرا اولا :آن که عذاب مي چشد و يـا ثـواب و نعمت دريافت مي کـنـد،روح است و نه بدن و اعضاي جسميبدن انسان.
معاد جسمـانـي و روحاني از ديدگاه قـرآن:از مطالعه آيـات قـرآن به روشني بـه دسـت مي آيد که معاد هم جسماني است و هـم روحاني،يعني علاوه بر اينکه ارواح در قيامت محشور خواهند شد،بدن ها نيز بار ديگر صـورت و شکل پيشين خـود را بازيافته و مورد تعلق ارواح قرار مي گيرند،و نيز پاداش ها و کيفرها منحصر در لذايذ و آلام حسي و بدني نبوده،بلکه يک رشته لذايذ غير حسي و غير بدني نيز تحقق دارد:اينک نمونههايي از آيات قرآني را در دو زمينه معاد روحاني و معاد جسماني،يادآور مي شويم : الف:قرآن و معاد روحاني؛در اين رابطه دو دسته از آيات قابل بررسي است : اول :آيات مربوط به بقاي نفس پس از مرگ .
ابراهيم (ع) از خداوند درخواست مي کند تا چگونگي احياي مردگان را در قيامت به او نشان دهد،و از پاسخ خـداوند و دستـوري که به ابـراهيم (ع) داده شد،معلـوم مي شـود که سؤال او مربوط به حشر و بعث بدن هاي متلاشي شـده و پـراکنده در زمين بـوده است ،و هرگاه پرسش او فقط ناظر به معاد روحاني و حشر ارواح بود،نيازي به انجام آن برنامه ويژه نبود،و اصولامسأله معاد روحاني قابل مشاهده حسي نمي باشد.