خلاصة:
اصفهان در قبل و بعد از اسلام همواره نظاره گر تحولات مهم سیاسی، نظامی و اجتماعی بوده است. با حمله اعراب به ایران، شهرهای این سرزمین از جمله اصفهان از ابعاد ساختار شهری، ترکیب و بافت جمعیتی و نظام مالیاتی دچار تغییر چشمگیری شد. اصفهان در ابتدای عصر اسلامی، مانند بسیاری از سایر شهرهای ایران با اهمیتی کمتر نسبت به دوره قبل به حیات شهری خود ادامه داد. گذشت زمان و آشنایی حاکمان جدید اسلامی با شهرهای ایران سبب شد که اصفهان مورد توجه و عنایت دوباره قرار گیرد و حتی جایگاه مطلوبتری نسبت به عصر ساسانیان پیدا کند. در این پژوهش با تکیه بر مطالعات کتابخانهای و با روش توصیفی- تحلیلی، فراز و فرودهای این شهر از اواخر دوره ساسانی تا پایان قرن دوم هجری ارزیابی میگردد.
ملخص الجهاز:
اعراب پس از این کـه توانستند ارتش دولت ساسانی را در چند جنگ شکست دهند با سرزمین بی دفاعی روبـه رو شدند و حمله به شهرهای مرزی و شهرهایی که در موقعیت مرکزی کشور مانند اصـفهان قرار داشتند، برای آنها سریع تر و راحت تر انجام شد.
اطلاعات محدودی از اصفهان در دوره ساسانی به دست ما رسیده است ولی بر اسـاس منابع مشخص شده است که هرچه این حکومت به سال های پایـانی عمـر خـود نزدیـک میشد، بر اهمیت و اعتبار این شهر افزوده میگردید.
در آسـتانه جنـگ هـای اعـراب بـا سـپاه ساسانی نیز چنین امری اتفاق افتاد و قبل از نبرد قادسیه ، رستم فرخـزاد، سپهسـالار سـپاه ساسانی به امیران مناطق برای جمع آوری لشکر نامه نوشت و از شهر اصفهان ، شیروانشـاه با بیست و پنج هزار سواره و پیاده به او پیوست ٨ و سرانجام ایرانیان در این جنگ شکسـت خوردند.
حضور واسپوهران (افراد خاندان های بزرگ ) در اصفهان به عنوان افـراد بـا نفوذ و معتمد در نزد شاه ساسانی موجب شـده بـود کـه یزدگـرد سـوم ، اصـفهان را مـأمن مناسبی برای خود بداند.
حضور برخی از شورشیان علیه خلافت مانند مطرف بن مغیره ، سعید بـن جبیـر، عبدالله بن معاویه و خوارج ازارقه در این شهر، از نمونه های حضـور اصـفهان در تحـولات دو قرن نخستین هجری است .
ابن واضح یعقوبی ، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتـی ، چـاپ هشـتم ، تهـران : علمی و فرهنگی ، ٣١٧٨، ج ٧، ص ١١؛ ابن فقیه ، ترجمه مختصر البلدان (بخش مربـوط بـه ایران )، ترجمه ح مسعود، تهران : بنیاد فرهنگ ایران ، ٣١١١، ص ١١؛ بلاذری، پیشین ، ص ١١١.