خلاصة:
وجه اشتراک جوامع اسلامی در مواجهه با غرب در دوران استعمارکلاسیک (قدیم)، احساس ناتوانی و عقب ماندگی شدید بود که همراه خود چالشهای فکری دراز دامن را در عرصه های گوناگون برای یافتن راه حل و جبران عقب ماندگی ها، در بین متفکران و نخبگان سیاسی جوامع اسلامی درپی آورد. در مصر این جدال فکری و مناقشه ذهنی ناشی از مقایسه فروتری خود با فراتری رقیب، برای نخستین بار در اندیشه محمدعلی پاشا مجال بروز یافت. با مروری بر اقدامات اصلاحی محمد علی پاشا، به این نکته می توان پی برد که در دیدگاه وی، رمز و سرچشمه قدرت و سرآمدی اروپائیان، برخورداری آنها از علوم و فنون جدید بوده است. به همین سبب، شاکله سیاست های اصلاحی محمدعلی پاشا بر اساس الگوبرداری از غرب پی ریزی شد و فرآیند نوسازی در مصر آغاز گردید. موضع وی در برابر مدرنیته و الگوی پیشرفت و ترقی در غرب ازیکپارچگی و انسجام برخوردار نبود و ماهیتی متناقض و دوگانه داشت. وی از یک سو علوم و فنون جدید غربی ها را که منشا پیشرفت و قدرت آنها به شمار می آمد، می ستود و بر پایهی آن برنامه ای برای نوسازی مصر ترتیب داد؛ ولی از سوی دیگر علاقه ای به پذیرش همهی لوازم مدرنیته و اقتضاءات آن نداشت و گاه سیاست های وی با روح و فلسفهی نهفته در مدرنیته در تعارض جدی قرار داشت. در این مقاله با واکاوی سیاست ها و اقدامات اصلاحی محمدعلی پاشا، و بررسی مواضع مخالفان و موافقان سیاست های اصلاحی وی و آثار و نتایج اصلاحات انجام شده بر جامعه مصر، تلاش خواهد شد تا ضمن ایضاح نقش محمدعلی پاشا در پیشبرد فرآیند نوسازی و نوگرایی در مصر، تصویری از فهم و تلقی وی از مدرنیته نیز ارائه گردد.
ملخص الجهاز:
"ب ) تأسیس و راه اندازی مدارس جدید پیشبرد برنامه های اصلاحی محمد علی پاشا در بخش های مختلف به هزاران نفر نیروی ماهر و متخصص نیاز داشت که بودجه دولت برای اعزام آنها جهت تحصیل علوم جدید در اروپا کفایت نمی کرد.
این نکته را نباید از نظر دور داشت که مدارس جدید هرچند زمینه های اولیه ورود نظام نوین تعلیم و تربیت را به مصر فراهم ساخت ؛ ولی به دلیل اهداف و کارویژه هایی که محمد علی برای آن تعریف کرده بود (اولویت رفع نیازهای ارتش و دولت جدید)، نتوانست تحول چندانی در ساحت عمومی تعلیم و تربیت و نگرش مصریان به موضوع تعلیم و تربیت ایجاد نماید.
محمدعلی پاشا، به این نکته توجه داشت که تحقق اهداف اصلاحات ، بدون چاپ و نشر کتاب هایی در علوم و فنون جدید که از مهم ترین ابزارهای لازم برای انجام اصلاحات و گسترش نوسازی و نوگرایی در مصر به شمار می رفت ، مقدور نخواهد بود.
سیاست ها و اقدامات اصلاحی محمد علی پاشا در حوزه های مختلف به ویژه دعوت از مستشاران خارجی و به کارگیری آنها در ارتش و نظام اداری و حمایت از حضور خارجیان در مصر برای فعالیت های تجاری، کشاورزی و صنعتی، فارغ از تأثیرات فرهنگی و اقتصادی نامطلوب آنها، زمینه های آشنایی و شناخت مصریان نسبت به تمدن جدید غرب را از نزدیک فراهم ساخت ."