خلاصة:
مسجد از مهمترین بناهای مذهبی در معماری اسلامی است که نقش مهمی در حیات فرهنگی، اجتماعی و مذهبی مسلمانان دارد. از آنجا که مسجد، خانه خدا و محل راز و نیاز مسلمانان با خداوند است، حکمرانان مسلمان در تلاش بودند مساجدی را احداث یا بازسازی کنند. آنان برای تزیین و زیبا سازی مادی و معنوی آن از هنرمندان و خطاطان بهره گرفتند و این گونه هنر خوش-نویسی در قالب کتیبه های تزیینی در معماری مساجد و بناهای مذهبی با کارکرد زیباشناختی و اعتقادی به کار گرفته شد. در دوره تیموری که به لحاظ معماری و هنر یکی از دوره های پررونق اسلامی است، در تزیین مساجد، از هنر خوشنویسی در استفاده زیادی شد. مسجد شاه یا امام از آثار دوره تیموری در مشهد است که در جنوب غربی مسجد گوهرشاد و در امتداد بازار زنجیر سابق قرار دارد. این مسجد، از جمله مساجد آرامگاهی دوران تیموری است که در فضای درونی و بیرونی آن مجموعا 21 کتیبه با بهره گیری از خطوط مختلف با مضامین گوناگون وجود دارد. هدف اصلی این پژوهش بررسی انواع خطوط و مضامین بکار رفته در این بنا است.
Mosque is among the most important edifices in Islamic Architecture، which has a significant role in the cultural، social، and religious life of the Muslims. Since mosque is God’s House and a place for whispering supplications to Him، the Muslim rulers have attempted to construct or reconstruct mosques. They have benefited from the help of the artists and calligraphers for the physical and spiritual decoration and beautification of the mosques; and thus، the art of calligraphy in the form of decorative inscriptions was employed with an aesthetic and ideological function in the architecture of the mosques and religious buildings. In the Timurid period، which is one of the prosperous Islamic periods in terms of architecture and art، abundant use has been made of the art of calligraphy in decoration of the mosques. Masjid-i Shah or Imam، is one of the monuments of the Timurid period in Mashhad that is located in the south-west of Gawharshad Mosque and along the former Bazar-i Zanjir (Chain Bazaar). This mosque is one of the mausoleum mosques of the Timurid period، in whose internal and external space there are a total of 21 inscriptions with various scripts consisting of various contexts. This research is mainly intended to study various scripts and contexts used in this building.
ملخص الجهاز:
مسجد شاه مشهد از ابنيه دوره تيموري، داراي کتيبه هايي با خـط ثلـث ، کـوفي و نسـتعليق است و در اين مقاله تلاش ميشود پس از طرح سؤالي درباره ماهيت و سازنده اين بنا با توجه به منابع موجود به بررسي کتيبه هاي آن ازلحاظ خط شناسي، مضمون، موقعيـت کتيبـه در بنـا و زيباييشناسي پرداخته شود تا شناخت کامل تري از ماهيت واقعي اين بنا به دست آيد.
شـيلا بلر٣ نيز بر اساس کتيبه کاشيکاري شده مسجد سبز در بورسه که نام معمـار تبريـزي بـه عنـوان معمار آن بنا نوشته شدهاست بيان ميکند که معمار مسجد امام در مشهد همان کسي اسـت کـه طرح و نقشه مسجد کبود را طراحي کرده و با معماري و طراحي مسجد سبز در بورسه آشنايي و ارتباط داشته است (بلر، ٧٩).
(به تصویر صفحه رجوع شود) تصوير٣: کتيبه اسماءالهي مناره مناره سمت چپ مسجد قدري منحرف شده و انتهاي آن ريخته اسـت ولـي منـاره سـمت راست که سالم تر است در بالاي آن با خط کوفي بنايي سياه بر زمينه فيروزهاي چهار بـار کلمـه «محمد» تکرار شدهاست .
ايوان در ضلع راست جدار مدخل اصلي در بالاي قاببندي تزئيني گلدان، به خط ثلث سفيد بـر زمينه لاجوردي نام معمار ١١ بنا حک شده و در بالاي آن تنها عبارت «بسـم الله » نمايـان اسـت و بقيه کتيبه از بين رفته است ، به جز پايان کتيبه بر روي ضلع چپ که بـه نـام بـاني بنـا و تـاريخ ساخت ١٢ آن اشاره دارد (تصوير٧).