خلاصة:
پژوهش پیرامون سویههای گوناگون حروف اضافه در زبان فارسی تاکنون کم نبوده اما مرز میان این واژهها و دیگر واژههایی که گاه عناصر مکاننما (مهدی بیرقدار و درزی،1390)، گاه حروف اضافۀ مشترک (مشکوهالدینی، 1390) و گاه حروف اضافۀ دارای جزء اضافه (ماهوتیان، 1390) نامیده شدهاند، هنوز بهخوبی شناختهشده نیست. واژههایی همچون «از»، «به»، «تا»، «در» و «بر» حروف اضافۀ شناختهشده در زبان فارسی هستند که چالشی بر سر آنها وجود ندارد. در زبان فارسی واژههای دیگری هستند که گرچه بیانگر مفهوم مکاناند اما به سادگی نمیتوان دربارۀ مقولۀ دستوری آنها داوری کرد؛ برخی از این واژهها عبارتاند از: «بالا»، «پایین»، «رو»، «زیر»، «کنار»، «پشت»، «جلو» و مانند اینها. ما در پژوهش پیش رو، در پی آن هستیم که با ارائۀ استدلالهایی، تفاوتهای بنیادین میان حروف اضافه و واژههای نامبرده را بیان کرده، نشان دهیم که این واژهها را نمیتوان در زمرۀ حروف اضافه دانست بلکه باید آنها را در شمار اسمهای جایگاهنما قرار داد. اسمهای جایگاهنما در معناشناسی مکانی، نشانگر مفهوم پهنه و قاب ارجاع هستند. یکی دیگر از مفهومهای بنیادین در معناشناسی مکانی، مفهوم گذر یا بردار است که در زبان فارسی این مفهوم توسط حروف اضافه بازنمایانده میشود.
ملخص الجهاز:
"در این بخش میکوشیم با ارائۀ استدلالهایی نشان دهیم که واژههای چالشانگیز (که گروهی از عناصر مکانی زبان فارسی هستند و شمار آنها از حروف اضافۀ شناختهشده و اصلی بیشتر است) دارای همگونیهای زیادی با اسمها و ناهمگونیهای زیادی با حروف اضافه هستند.
در نمونههای زیر، میان واژههای «بالا»، «زیر»، «بین» و «پشت» با اسمهای پس از آنها کسرۀ اضافه قرار گرفته است: - بالای دیوار - زیر میز - بین قفسهها - پشت یخچال ت) نشستن در جایگاه متمم حرف اضافه حروف اضافه دارای یک متمم اجباری هستند که این متمم اجباری باید از مقولۀ اسم باشد.
همانگونه که نمونههای زیر نشان میدهند، حرف اضافۀ «در» با همۀ اسمهای جایگاهنما باهمآیی دارد: - در روی/بالای میز - در زیر میز - در پشت میز - در جلوی میز - در کنار میز - در میان/وسط/بین جمعیت - در ته/سر ظرف - در داخل/درون ظرف - در بیرون/خارج ظرف دلیل این باهمآیی را میتوان در این واقعیت دانست که حرف اضافۀ «در» نشانگر مفهوم مکانی «پهنه» است که میتواند با «پهنه»های دیگر همراه شود.
(= درون/داخل/توی دانشگاه غلغلهای برپا شد) حرف اضافۀ «بر» چون مفهوم «بالا و رو» را در خود دارد، تنها با آن اسمهای جایگاهنما میآید که این مفهوم را در خود داشته باشند: - بر روی درخت - بر بالای درخت - بر سر درخت - بر پشت اسب - * بر زیر درخت - * بر جلوی خانه حروف اضافۀ مکانی «از»، «به» و «تا» نمایانگر مقولۀ مکانی «گذر» هستند."