خلاصة:
این ایده که تمایز علوم باید بر اساس موضوعات باشد، با انتقادات و ایرادات جدی روبروست؛ چراکه هم استدلال های پیروان این رویکرد قابل خدشه است و هم تاریخ علم پر است از مثال های فراوانی که در این چارچوب و حصار تنگ نمی گنجند. این شد که برخی همچون محقق خراسانی به سوی تمایز بر اساس غرض رفتند. اما این رویکرد نیز با مشکلاتی روبرو بود و انتقاداتی را به همراه داشت و لذا اصولیان معاصر الگوهای دیگری را پیشنهاد داده اند؛ برخی به ارائه تبیینی نو از چیستی موضوع علوم پرداخته اند، برخی سنخیت قضایا را مطرح کرده اند و در نهایت بسیاری از آن ها از حصرگرایی دست برداشته و به سوی مدل های تلفیقی گرایش پیدا کرده اند، و تکیه بر فقط موضوع و یا فقط غایت و... را کافی نمی دانند و جملگی بر این مطلب پای می فشارند که التزام به اینکه تمایز علوم باید به تمایز موضوعات باشد، التزامی بدون ملزم است و هیچ داعی ای برای این التزام وجود ندارد. و کم کم به این نظریه گرایش پیدا کردند که تمامی اموری که در وحدت اعتباری ای که در مجتمع عقلایی معتبرند، دخیلند را باید لحاظ کرد و یکی از آن ها به تنهایی کفایت نمی کند و لذا مدار وحدت و کثرت، اعتبار ناشی از مراعات مصالح عقلایی و جهات دخیل در آن است، نه غرض شخصی مدون و نه موضوع، محمول، غایت و... (هریک به تنهایی).
The idea that the distinction of sciences has to be based on topics is facing serious criticisms and objections، since both arguments of the followers of this approach are violable and the history of science is replete with many examples that do not fit into this tight framework. This issue prompted some scholars such as Muḥaqqiq Khurāsānī to move toward distinction based on objective. This approach، however، faced some problems and came under criticisms. Therefore، the contemporary legal theorists proposed other patterns; some have undertaken to present a new explanation of the quiddity of the subject of science، some have brought up the similitude of propositions and finally most of them have given up exclusivism and tended toward integrative patterns، not regarding as sufficient reliance on just topic or just ultimate objective and unanimously insisting that the obligation for the distinction of sciences to be in terms of the distinction of topics is an unobligated commitment and there is no incentive for this commitment. Little by little، they inclined toward the theory that all the affairs involved in conceptual unity that are valid in rational integration have to be included and one of them alone would not be sufficient; therefore، the axis of unity and multiplicity is the validity resulting from observing the rational expediencies and the aspects involved in them and not the personal codified objective، nor the topic، predicate، desired object (ghāyat)، etc. (alone).
(
, 
, 
)
