خلاصة:
علامه طباطبائی، از فیلسوفان و مفسران برجسته شیعه، شعور همگانی موجودات را بر اساس ادله نقلی و عقلی پذیرفته و درصدد تبیین آن برآمده است. نویسنده با مراجعه به آثار علامه طباطبائی و با محوریت تفسیر المیزان، همراه با توصیف و تحلیل دیدگاه ایشان درباره سریان ادراک در همه موجودات، بر اساس ادله نقلی و عقلی، به بررسی این دیدگاه پرداخته است. به نظر میرسد هرچند بر اساس آیات و روایاتی که مرحوم علامه بدانها استناد کرده، میتوان شعور همگانی موجودات را اثبات کرد، درستی تبیین و دلیل عقلی ایشان بر مسئله، کانون تردید است؛ علاوه بر اینکه به نظر میرسد مدعای ادله نقلی در مسئله شعور مادیات بیش از آن چیزی است که علامه طباطبائی بر اساس مبانی فلسفی خویش پذیرفته است. بنابراین ادله اصلی در این بحث، ادله نقلیاند که با توجه به تواتر معنوی نیاز به بررسی سندی مستقل ندارند.
ملخص الجهاز:
"مرحوم علامه با شیوه بدیع تفسیری خود، از آیات دیگر قرآن و برخی روایات شاهد میآورد که همه موجودات با زبان قال تسبیحگوی خداوند متعال هستند، هرچند برخی انسانها و به تعبیری دقیقتر، بیشتر انسانها از فهم آن عاجز باشند: الف) «تسبح له السماوات السبع والأرض ومن فیهن وإن من شیء إلا یسبح بحمده ولکن لا تفقهون تسبیحهم إنه کان حلیما غفورا» (اسراء: 44)؛ آسمانهای هفتگانه و زمین و هر کس که در آنهاست او را تسبیح میگویند، و هیچ چیز نیست مگر اینکه در حال ستایش، تسبیح او میگوید، ولی شما تسبیح آنها را درنمییابید.
علامه طباطبائی لفظ عشق را در عرف خاص مرادف و یا همانند مرادف واژه حب میداند و میگوید: ازآنجاکه هرگونه زیبایی، نیکی، و سعادت به وجود بازمیگردد (همانگونه که مقابل این امور به عدم برمیگردد) و نوعی وابستگی خاص میان هر مرتبه از وجود با مراتب بالاتر و نیز میان وجود و خود مراتب و یا میان مراتب و کمالات ثانیه و آثاری که بر آنها مترتب است، مشاهده میشود، باید پذیرفت که عشق و حب در همه موجودات سریان دارد؛ اما این سخن با سریان شعور و حیات در مراتب وجود ملازمه ندارد.
باید توجه کرد که مرحوم علامه با این بیان قصد ندارد از راه مساوقت وجود و علم، سریان ادراک در همه موجودات را نتیجه بگیرد؛ چراکه ایشان علم را وجود مجرد، و مادیات را بیبهره از علم میداند؛ اما بیان فوق، با قول ایشان منافاتی ندارد؛ زیرا ایشان نیز مادیات را به دلیل اینکه از جهتی مجرد هستند و به همان اعتبار، دارای علم و شعور میداند."