خلاصة:
جریانهای سیاسی عثمانی و شیعی که پس از مرگ عثمان در سال 35هـ شکل گرفت در قرون نخستین اسلامیبه عنوان تفکر غالب و تأثیرگذار در جامعه اسلامی ادامه حیات داد. نقش تأثیرگذار شخصیتهای وابسته به این جریانها در زمینه های مختلف از جمله در تاریخنگاری، بازشناسی این جریانها و سیر تطور آنها را در این دوره تاریخی ضروری می سازد.تقابل این دو جریان که بتدریج به جریانهای اعتقادی نیز تبدیل شدند، موجب شد که تا این جریانها از تغییرات هم متاثر شده و در برابر هم دچار تضییق و توسعه شوند. ظهور نظریه تربیع در قرن دوم و اوج گیری آن در قرن سوم موجب گردید که تا تفکرات عثمانیه رو به افول رفته و در برابر آن پیروان سیاسی تفکر شیعی از روند رو به رشد در جهت کمی برخوردار شوند.
ملخص الجهاز:
"این دیدگاه (نگاه قبیلهای به نبوت و خلافت) پس از پیامبر(ص) خود را حتی نزد صحابه آن حضرت در قالب مخالفت با خلافت علی(ع) آشکار ساخت; بسیاری از مخالفان خلافت آن حضرت، خلافت او را به معنای ادامه حکومت بنی هاشم بر عرب می دانستند، چنان که عمر در گفت و گو با ابن عباس عنوان می کرد که قریش نمی پذیرد که نبوت و خلافت با هم در یک خاندان جمع گردد.
ابوالفرج اصفهانی، الاغانی،تحقیق: سمیر جابر، دوم، بیروت، دارالفکر، بی تا------------ ، مقاتل الطالبیین، تحقیق: کاظم مظفر، دوم، قم، دارالکتاب للطباعه و النشر، 1385قابوحنیفه، نعمان بن ثابت، الفقه الاکبر، اول، امارات، مکتبه الفرقان، بی تاازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکهو ما جاء فیها من الآثار، بیروت، دارالاندلس، 1416قبخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح،8جلد، بیروت، دارالفکر، 1401قبلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق: احسان عباس، بیروت، جمعیه المستشرقین الالمانیه، 1400ق---------------- ، انساب الاشراف، تحقیق: سهیل زکار و ریاض زرکلی، اول، بیروت، دارالفکر، 1417ق---------------- ،انساب الاشراف، تحقیق: محمد باقر محمودی، بیروت، دارالتعارف، اول، 1397ق---------------- ، فتوح البلدان، تحقیق: صلاح الدین منجد، قاهره، مکتبه النهضه المصریه،1956مجاحظ، ابوعثمان عمرو بن بحر ، العثمانیه، تحقیق: عبدالسلام محمد هارون، مصر، دارالکتاب العربی،1374ق ------------------- ، رسائل الجاحظ، الرسائل السیاسیه، تحقیق: علی ابو ملحم، اول، بیروت، دارمکتبه الهلال، بی تا------------------- ، رسائل الجاحظ، الرسائل الکلامیه، تحقیق: علی ابوملحم،اول، بیروت، دارمکتبه الهلال، 1987م------------------- ، رسائل الجاحظ، به کوشش: حسن سندوبی، اول، مصر، مطبعه الرحمانیه، 1352قحسکانی، عبیدالله بن احمد، شواهد التنزیل، تحقیق: محمد باقر محمودی، اول، تهران، موسسه چاپ و نشر، 1411قخطیب بغدادی، ابوبکر احمد بن علی، تاریخ بغداد، تحقیق: مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی تا."