خلاصة:
بر اهل ادب و عرفان پوشیده نیست که عین القضات یکی از کبار مشایخی متصوّفه قرن ششم می باشد و دارای تالیفات گرانبها و بی نظیری است اگر آثار وی چنانکه آرزوی خودش بود به دیدة انصاف مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد از اتّهامات وارده مبرا می گردد و آنچه می گوید از قرآن و احادیث و گفتار عرفا مایه می گیرد . با این وجود سخنانش مجمل و محتمل معانی متعهّد است و همین نکته باعث ریختن خونش می گردد .رساله شکوی الغریب مجموعه ارزشمندی است که بسیاری از حقایق و اعتقادات وی را آشکار می سازد و در حقیقت مشخص می نماید که اتهامات وارده بر وی چیزی نیست مگر دستاویزی برای قتل وی و با مرگ وی خاطرة شهادت حلاج در اذهان زنده می شود .
ملخص الجهاز:
تأمّلی در انديشه هاي عين القضات همداني چکیده بر اهل ادب و عرفان پوشیده نیست که عین القضات یکی از کبار مشایخی متصوّفه قرن ششم می باشد و دارای تألیفات گرانبها و بی نظیری است اگر آثار وی چنانکه آرزوی خودش بود به دیدة انصاف مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد از اتّهامات وارده مبرا می گردد و آنچه می گوید از قرآن و احادیث و گفتار عرفا مایه می گیرد .
وی به واسطه اطّلاعات گسترده ای که از افکار متصوّفه داشته در عقاید صوفیانه خود از اندیشه های عرفای قبل از خود به خصوص حسین بن منصور حلاج و امام محمد غزّالی متأثّر شده است و در واقع نظریّات او تفاوت چندانی با دیگر صوفیان ندارد و دنباله نظریات عرفای متقدّم می باشد با این تفاوت که بعضی همچون احمد غزالی رعایت افکار عامّه را نیز در بیان عقاید خود لازم شمرده اند .
» ( همان : 70 ) آنگونه که خود عین القضات می گوید اگر قبل و بعد شطحیّات مورد تعمق و غور واقع شود مجالی برای متهم کردن وی باقی نمی ماند .
که صوفیان در بین خود به کار می برند و عین القضات این معنی را نیز به کار برده است دستاویزی برای قتل او می گردد .
عین القضات معتقد است که خداوند در قرآن به نام هر دو سوگند یاد کرده است: «ابراهیم چون ماهتاب را که نور ابلیس است ، در آن مقام بدید گفت : هذا ربّی ، این خدایم است .