خلاصة:
منشآت یک واژه عربی به معنی نوشته های دبیرانه است . در حقیقت فنّ و هنر نویسندگی است که در گذشته به آن ترسّل و امروزه به آن نامه نگاری میگویند. دامنه و دایرة اشتمال واژه ترسّل بعنوان یک صناعت آن چنان فراخ و گسترده است که در تشکیلات اداری و دیوانی ارزش و اهمیّت فوق العاده داشته است . می توان گفت ترسّلات اعم از سلطانیّات و یا اخوانیّات از جنبه های ادبی و زبان شناختی، فن کتابت و روش نویسندگی ، اسناد و مکاتبات تاریخی از شاهکارهای ادبی هستند. هر چند نشانه های نویسندگی در ایران به ششصد سال قبل از میلاد مسیح در فرس هخامنشی نمایان می شود ولی تدوین منشات فارسی از دوره غزنویان آغاز گردیده، در دورة سلجوقیان به کمال خود رسیده است . در دوره صفویان با فراتر رفتن از مرزهای ملّی در کشورهای هند و آسیای صغیر جایگاه خود را محکم نموده ، در زمان قاجاریه نیز در فرمان ها، عقد نامه ها و مکاتیب به افراط گراییده است. شاید اگر کوشش های قائم مقام و امیر نظام گروسی و ... نمیبود این کار در حفظ اعتدال به نتیجه مطلوب نمیرسید. در این عرصه یکی از قلم فرسایان بزرگ میرزا مهدی بن محمد نصیر منشی مبرّز دربار ناصر الدّین شاه و محمد شاه قاجار است که در فنّ انشا و حسن خط نام آور بوده است. منشی خویی در نسخه خطی « ترسلّ» با پنج باب در گلشنی که با نظم و نثر در فن منشیانه آفریده است به رنگ و بویی دگر قریحه نفیس خود نشان داده است. پژوهش حاضر حاصل بررسی این نسخه ارزشمند است. لازم به ذکر است علامت اختصاری بکار رفته درمتن ( ت ) نشانه نسخة خطیّ ترسّل میباشد.
ملخص الجهاز:
معرّفي منشي خويي ميرزا مهدي خان منشي « از منشيان و شاعران تواناي عصر قاجار و پسر ميرزا محمد نصير از اعيان خوي بود و در فن انشا و حسن خط و هنر شاعري چيره دستي داشت » ( رياحي ، 1372 : 237 ) « وي از جهت فضل و كمال و ادب و خوش نويسي قرين و همتا نداشت و عارف منش و صوفي مسلك بود» (آقاسي ، 1349 : 556 ) در نسخه خطي ترسّل نام ميرزا مهدي خان در لوح آغازين بعد از « هو الله تعالي شأنه العزيز » در داخل كادر نوشته شده است و در چند جاي ديگر در حاشيه كتابت گرديده است.
ترحم برپلنــگ تيز دنـــدان ستمــكاري بود بر گوسفنــدان ( ت :11 ) گلستان سعدي هر چه هست از قامت ناساز بي اندام ماست ورنه تشريف تو بر بالاي كس كوتاه نيست ( ت: 12 ) حافظ باده و مطرب و گل جمله مهيّاست ولي عيش بي دوست مهيا نشود دوست كجاست ( ت: 14 ) حافظ گرگ اجل يكايك از اين گلّه ميبرد وين گله را نگر چه آسوده ميچرد ( ت: 16 ) گلستان سعدي در كنار اين دو درياي موّاج و آرام ادب فارسي ، منشآت بزم آراي قائم مقام فراهاني نيز جلوه هاي دلنواز خود را در ترسّل ميرزا مهديخان خويي آشكار ساخته است با توجه به همزماني ايام زندگاني اين دو اديب و منشي دربار قاجار كاملاً مشهود است كه ميرزا مهدي و قائم مقام با همديگر مراوده داشته مطّلع بوده ، و از قدرت هنري يكديگر دست نوشته هاي يكديگر را شاهد بوده اند.