خلاصة:
آسیبهای اجتماعی یکی از محورها و مباحث اصلی مطالعات آسیبشناسی شهری در اغلب شهرها و کلانشهرهاست. این نوع آسیبها دلایل، گونهها و آثار و عوارض متعددی دارند و برنامهریزی شهری نیز با هدف کاهش و کنترل آن، ناچار به اتخاذ رویکردهای متنوع و تحلیلهای میانرشتهای است. در این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی و بر اساس موقعیتیابی مکانی (GPS) دادههای اسنادی پایه، الگوهای فضایی چهار آسیب اجتماعی (کارتنخوابی، تکدیگری، اعتیاد و کودکان خیابانی) با استفاده از GIS و روشهای آماری و گرافیکی در منطقۀ پنج کلانشهر تهران مطالعه و تحلیل میشود. یافتهها نشان میدهد بستر فضایی- جغرافیایی شهر و ساختارهای کالبدی و کارکردی بارگذاریشده در آن بر شکلگیری کانونهای مکانی، محورهای فضایی، شدت تراکم، دامنه و نحوۀ انتشار فضایی آسیبها و در نتیجه الگوهای فضایی آسیبهای اجتماعی اثر تعیینکننده دارد. ترمینال غرب، میدان آزادی، میدان دوم صادقیه، میدان شهرزیبا، محلههای کن، مهران و جنتآباد جنوبی، مهمترین محدودهها و کانونهای آسیبزایی اجتماعی و نقاط شدت تراکم آسیبها محسوب میشوند که در شکلگیری محور فضایی و جهت جغرافیایی آسیبها بهشدت تأثیرگذارند. رفتار فضایی معتادان و کارتنخوابها تابع کالبد فضا است و دامنۀ انتشار فضایی گستردهتر و فرایند انتشار مرحلهای دارد. درحالیکه رفتار فضایی متکدیان و کودکان خیابانی تحت تأثیر کارکرد فضا، دارای دامنۀ پخش محدودتر و فرایند پخش مستقیم است. در نتیجه، نظام برنامهریزی و نهاد مدیریت شهری در کنار رویکردهای معمول و متداول، باید با رویکرد فضایی به بستر جغرافیایی و محل وقوع آسیبها و درک و تحلیل الگوهای فضایی برخاسته از آن، آسیبهای اجتماعی را برنامهریزی و مدیریت کند. شالودۀ این رویکرد، برنامهریزی و اصلاح ساختارهای کالبدی و کارکردی فضای شهری، برای پیشگیری از ناهنجاریها و کاهش آسیبهای اجتماعی است.آسیب های اجتمـاعی یکـی از محورهـا و مباحـث اصـلی مطالعـات آسـیب شناسـی شـهری در اغلـب شـهرها و کلان شهرهاست . این نوع آسیب ها دلایل ، گونه ها و آثار و عوارض متعددی دارند و برنامه ریزی شهری نیز بـا هـدف کاهش و کنترل آن ، ناچار به اتخاذ رویکردهای متنوع و تحلیل های میان رشته ای است . در این مقاله با روش توصیفی - تحلیلی و بر اساس موقعیت یابی مکانی (GPS) داده های اسـنادی پایـه ، الگـوهـای فضایی چهار آسیب اجتماعی (کارتن خوابی ، تکدی گری ، اعتیاد و کودکان خیابانی ) بـا اسـتفاده از GIS و روش هـای آماری و گرافیکی در منطقة پنج کلان شهر تهران مطالعه و تحلیل می شود. یافته ها نشان مـی دهـد بسـتر فضـایی - جغرافیایی شهر و ساختارهای کالبدی و کارکردی بارگذاری شده در آن بر شکل گیری کانون های مکانی ، محورهـای فضایی ، شدت تراکم ، دامنه و نحوة انتشار فضایی آسیب ها و در نتیجه الگوهای فضایی آسـیب هـای اجتمـاعی اثـر تعیین کننده دارد. ترمینال غرب ، میدان آزادی ، میدان دوم صادقیه ، میدان شهرزیبا، محله های کن ، مهران و جنت آباد جنوبی ، مهم ترین محدوده ها و کانون های آسیب زایی اجتماعی و نقاط شدت تراکم آسیب ها محسوب می شـوند کـه در شکل گیری محور فضایی و جهت جغرافیایی آسیب ها به شدت تأثیرگذارند. رفتار فضایی معتادان و کارتن خواب ها تابع کالبد فضا است و دامنة انتشار فضایی گسترده تر و فرایند انتشـار مرحلـه ای دارد. درحـالی کـه رفتـار فضـایی متکدیان و کودکان خیابانی تحت تأثیر کارکرد فضا، دارای دامنة پخش محدودتر و فرایند پخش مستقیم اسـت . در نتیجه ، نظام برنامه ریزی و نهاد مدیریت شهری در کنار رویکردهای معمول و متداول ، باید بـا رویکـرد فضـایی بـه بستر جغرافیایی و محل وقوع آسیب ها و درک و تحلیل الگوهای فضـایی برخاسـته از آن ، آسـیب هـای اجتمـاعی را برنامه ریزی و مدیریت کند. شالودة این رویکرد، برنامه ریزی و اصـلاح سـاختارهـای کالبـدی و کـارکردی فضـای شهری ، برای پیشگیری از ناهنجاری ها و کاهش آسیب های اجتماعی است .
ملخص الجهاز:
"مطالعاتی که در ایران انجام گرفته ، از جمله مطالعة علی نژاد و همکاران (١٣٥٢) که از اولین پـژوهش هـا در بیـان رابطـه میان تراکم جمعیت و مسائل اجتماعی در مناطق شهر تهران است ، مطالعات شاخص کلانتـری دربـارة جغرافیـای جـرائم کلان شهر تهران (١٣٨٠) و جرائم مرتبط با مواد مخدر در شـهر زنجـان (١٣٨٩)، مطالعـة پوراحمـد و همکـاران (١٣٨٢)، عبادی نژاد و همکاران (١٣٨٨) و مطالعة ذوالفقاری و همکار (١٣٩٠)، هم بستگی میان کانون های آسیب زایی اجتمـاعی بـا کانون های پرتراکم و در نتیجه وجود رابطة مثبت میان تراکم بالا با آسیب زایی را در گونـه هـای مختلفـی از آسـیب هـای اجتماعی تأیید کرده اند.
مطالعه و تحلیل این بستر جغرافیایی و ساختار های فضایی ، کالبدی و کارکردی بارگذاری شده در آن با روش شناسی علوم محیطی و به ویژه دانش جغرافیا و برنامه ریـزی شـهری ، نقـش اصـلی در مـدیریت آس یب هـای اجتماعی و پیشگیری از رفتارهای ناهنجار بر عهده دارد؛ مطالعه و تحلیلی که نه تنها با رویکرد مبتنی بر تحلیـل نقطـه ای (کانون های آسیب زایی یا آسیب شناسی کانونی - تراکمی ) است ، بلکه با رویکرد ساختارگرایی شهری و کلیـت بینـی ویـژه ، برای درک آثار متقابل و تحلیل روابط هـم جـواری و هـ پیونـدی هـای فضـایی و عملکـردی میـان عناصـر و فضـاها و کاربری های شهری نظام یافته است ."