خلاصة:
شناخت وضعیت موجود سکونتگاههای شهری برای سنجش سطوح توسعهیافتگی آنها از اهمیت ویژهای در برنامهریزی شهری برخوردار است. امروزه آگاهی از نقاط قوت و ضعف شهرها، برای ارائۀ طرحها، سیاستگذاریها و برنامههای شهری ضروری است. در واقع استفاده از شاخصهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، کالبدی، بهداشتی و غیره میتواند معیاری مناسب برای تعیین جایگاه سکونتگاههای شهرها باشد که با مقایسۀ شهرها با توجه به شاخصهای توسعه، زمینههای رفع مشکلات و نارساییهای موجود برای دستیابی به توسعۀ مطلوب و واقعی بهوجود میآید. با تعیین و ارزیابی سطوح توسعۀ سکونتگاههای شهری مشخص میگردد که کدام شهر نیاز به سرمایهگذاری بیشتر نسبت به دیگر شهرها دارد. هدف این مقاله تعیین سطوح توسعهیافتگی شهرستانهای استان تهران با بهرهگیری از مدل تحلیل خوشهای است. برای سطحبندی، 36 شاخص در سه بعد اجتماعی، اقتصادی، زیربنایی و کالبدی انتخاب گردید و با بهکارگیری روش تحلیل خوشهای سلسلهمراتبی، طبقهبندی شهرستانهای این استان صورت پذیرفت. روش تحقیق توصیفی – تحلیلی و از نوع کاربردی – توسعهای است. در این تحقیق برای تجزیه و تحلیل دادهها از نرمافزار spss و نیز از نرمافزار GIS برای سطحبندی سکونتگاههای شهری استفاده شده است. یافتههای پژوهش نشان میدهد که شهرستانهای استان از نظر شاخصهای توسعه در یک سطح قرار ندارند. نتیجۀ بهکارگیری روش خوشهای سلسلهمراتبی این است که شهرستانهای استان تهران در سه خوشه سطحبندی میشوند. شهرستان تهران در خوشۀ اول به عنوان برخوردارترین شهرستان و شهرستانهای دماوند، پیشوا، پاکدشت، ری، بهارستان، رباطکریم، ورامین، اسلامشهر، قدس، ملارد و شمیرانات در خوشۀ دوم قرار گرفتهاند. البته با اینکه 12 شهرستان در یک خوشه قرار گرفتهاند، با توجه به امتیاز شاخصها به 7 سطح ردهبندی میشوند که از بین آنها شمیرانات بعد از تهران وضعیت بهتری دارد. شهرستان فیروزکوه در خوشۀ سوم قرار دارد. در نهایت فیروزکوه به عنوان محرومترین شهرستان برای ساماندهی و سامانبخشی باید در اولویت قرار گیرد. بنابراین با تهیۀ طرحهای کوتاهمدت فوری و سرمایهگذاری مناسب میتوان وضعیت رفاهی و معیشی افراد این شهرستان را ارتقا بخشید. البته این بدان معنا نیست که بقیۀ شهرستانها نیاز به ارائۀ خدمات رفاهی ندارند، بلکه با توجه به شاخصها، این شهرستان نسبت به دیگر شهرستانها به تمهیدات و برنامههای ویژه نیاز دارد.شناخت وضعیت موجود سکونتگاه های شهری برای سنجش سـطوح توسـعه یـافتگی آنهـا از اهمیـت ویـژه ای در برنامه ریزی شهری برخوردار است . امروزه آگاهی از نقاط قوت و ضعف شهرها، برای ارائة طرح ها، سیاست گذاری ها و برنامه های شهری ضروری است . در واقع استفاده از شاخص های اقتصادی ، اجتماعی ، فرهنگی ، کالبدی ، بهداشتی و غیره می تواند معیاری مناسب برای تعیین جایگاه سکونتگاه های شهرها باشد که با مقایسة شـهرها بـا توجـه بـه شاخص های توسعه ، زمینه های رفع مشکلات و نارسایی های موجود برای دسـتیابی بـه توسـعة مطلـوب و واقعـی به وجود می آید. با تعیین و ارزیابی سطوح توسعة سکونتگاه های شهری مشخص می گردد که کـدام شـهر نیـاز بـه سرمایه گذاری بیشتر نسبت به دیگر شهرها دارد. هدف این مقاله تعیین سطوح توسعه یافتگی شهرستان های استان تهران با بهره گیـری از مـدل تحلیـل خوشـه ای است . برای سطح بندی ، ٣٦ شاخص در سه بعـد اجتمـاعی ، اقتصـادی ، زیربنـایی و کالبـدی انتخـاب گردیـد و بـا به کارگیری روش تحلیل خوشه ای سلسله مراتبی ، طبقه بندی شهرستان هـای ایـن اسـتان صـورت پـذیرفت . روش تحقیق توصیفی – تحلیلی و از نوع کاربردی – توسعه ای است . در ایـن تحقیـق بـرای تجزیـه و تحلیـل داده هـا از نرم افزار spss و نیز از نرم افزار GIS برای سطح بندی سکونتگاه های شهری استفاده شده است . یافته های پژوهش نشان می دهد که شهرستان های استان از نظر شاخص های توسعه در یک سـطح قـرار ندارنـد. نتیجة به کارگیری روش خوشه ای سلسله مراتبی ایـن اسـت کـه شهرسـتان هـای اسـتان تهـران در سـه خوشـه سطح بندی می شوند. شهرستان تهران در خوشة اول به عنوان برخوردارترین شهرستان و شهرستان های دماونـد، پیشوا، پاکدشت ، ری ، بهارستان ، رباط کریم ، ورامین ، اسلامشهر، قـدس ، مـلارد و شـمیرانات در خوشـة دوم قـرار گرفته اند. البته با اینکه ١٢ شهرستان در یک خوشه قرار گرفته اند، با توجه به امتیاز شاخص ها به ٧ سطح رده بندی می شوند که از بین آنها شمیرانات بعد از تهران وضعیت بهتری دارد. شهرستان فیروزکوه در خوشة سوم قرار دارد. در نهایت فیروزکوه به عنوان محروم ترین شهرستان برای سامان دهی و سامان بخشی باید در اولویت قـرار گیـرد. بنابراین با تهیة طرح های کوتاه مدت فوری و سرمایه گذاری مناسب می توان وضعیت رفاهی و معیشـی افـراد ایـن شهرستان را ارتقا بخشید. البته این بدان معنا نیست که بقیة شهرستان ها نیاز به ارائة خدمات رفاهی ندارند، بلکـه با توجه به شاخص ها، این شهرستان نسبت به دیگر شهرستان ها به تمهیدات و برنامه های ویژه نیاز دارد.
ملخص الجهاز:
"به طور کلی ، در این پژوهش سؤال های زیر مطرح می شود: الف ) تفاوت های شهرستان های استان تهران از نظر شاخص های توسعه چیست ؟ شهرستان ها به چند سطح طبقه بندی می شوند؟ ب) با توجه به خوشه بندی ها، ناپایدارترین و پایدارترین شهرستان کدام است ؟ مباحث نظری ارزیابی سطوح توسعة سکونتگاه ها با توجه به ضرورت توسعة یکپارچة ناحیه ای ، تحلیل وابستگی سکونتگاه های انسانی در سطوح نواحی ، اساس کـار در هـر برنامه ریزی محسوب می شود.
روش ها و مدل های اقتصادی – اجتماعی زیر برای تعیین درجة توسعه یافتگی در برنامه ریزی ناحیه ای استفاده می شود: - روش توسعه یافتگی موریس - مدل امتیاز استانداردشده - شاخص ترکیبی توسعة انسانی - مدل تاکسونومی عددی - روش طبقه بندی کلاستر - مدل تحلیل عاملی - تحلیل خوشه ای (آسایش و استعلاجی ، ١٣٨٢: ١٧٣-١٤٧).
با این رتبه بندی و تحلیلی که بر مبنای یافته های تحقیق انجام گرفت ، شهرسـتان تهـران در خوشـة اول بـه عنـوان برخوردارترین شهرستان ، شهرستان های پیشوا، پاکدشت ، ری ، دماوند، بهارستان ، رباط کریم ، ورامـین ، اسلامشـهر، قـدس ، ملارد، شمیرانات و شهریار در خوشة دوم ، و شهرستان فیروزکوه در خوشة سوم قـرار گرفتـه انـد کـه بـا توجـه بـه مقـدار شاخص ها، شهرستان هایی را که در خوشة دوم قرار دارند می توان به ٧ رده طبقه بندی کرد.
پیشنهادها با تعیین درجة تفاوت در سطوح توسعه یافتگی و جایگاه هر کدام از شهرستان های استان تهران می توان موارد زیر را برای بهبود وضعیت شهرستان ها پیشنهاد داد: - شهرستان فیروزکوه به عنوان محروم ترین شهرستان ، نیازمند تهیة طرح های کوتـاه مـدت و فـوری اسـت ، زیـرا در شاخص های زیربنایی و کالبدی کمترین امتیازها را کسب کرده است (٠."