خلاصة:
کشف و انتشار نسخه های خطی معتزله و در راس آن ها دو کتاب «الانتصار» و «المغنی» در اوایل قرن بیستم میلادی، باعث شد مذهب معتزله که از قرن ها پیش مورد بی توجهی قرارگرفته بود، بار دیگر کانون توجه محققان قرار گیرد و در این راستا تحقیقات بی شماری در جهت معرفی اندیشه های معتزله انجام شود. در این مقاله، سیر معتزله پژوهی در قرن بیستم در سه مرحله ی زمانی بررسی می شود؛ مرحله اول، نیمه ی نخست قرن بیستم یعنی زمان انتشار کتاب «الانتصار» و سایر تحقیقاتی است که در پی آن صورت گرفت. مرحله دوم، آغاز دهه ی 60 تا اواخر دهه ی 80 میلادی است که سرآغاز و نقطه ی عطف آن، کشف «المغنی» قاضی عبدالجبار در یمن است که به دنبال آن نسخه های خطی دیگری از عبدالجبار و سایر متقدمان معتزله منتشر شد و تحقیقات متعددی نیز ناظر بر آراء عبدالجبار نگاشته شد. مرحله ی سوم نیز دو دهه ی پایانی قرن بیستم با ویژگی افزایش گستره ی موضوعی تحقیقات است.
ملخص الجهاز:
"علیرغم این انتقادات، شهرت و راهیابی تألیفات احمد امین به کرسیهای دانشگاهی سبب شد تحقیقات دیگری برای معرفی معتزله پدید آید که ویژگی آنها این بود که دیگر به طور عام به تاریخ فرهنگ اسلامی نمیپرداختند، بلکه به طور خاص و از زوایای مختلف صرفا دربارهٔ مذهب معتزله بحث میکردند که ذیلا به چند نمونه از آنها اشاره میشود: - ابراهیم بن سیار النظام و آراءوه الکلامیة الفلسفیة تألیف محمد عبدالهادی ابوریدة (1909-1991) در 1946: نویسنده در این تحقیق که به عنوان پایاننامه کارشناسی ارشد در 1938 در «الجامعة المصریة» نگاشته و بعدها در 1946 به چاپ رسانده است، به بازسازی دیدگاه کلامی و فلسفی نظام در چارچوب زمانی وی میپردازد (ابوریدة، 1946، مقدمهٔ مؤلف).
این تحقیقات میکوشیدند معتزلهٔ جدیدی را معرفی کنند و بیش از همه نمایانگر استقلال فکری محققان جدید از اندیشهٔ سنتی حاکم بر جوامع عربی بودند که در ذیل به برخی از این تحقیقات که مرتبط با رویکرد تفسیری معتزله هستند، اشاره میشود: - بلاغة القرآن فی آثار القاضی عبد الجبار و أثره فی الدراسات البلاغیة تألیف عبدالفتاح لاشین در 1978: نویسنده در این تحقیق که به عنوان رسالهٔ دکتری در 1973 در دانشگاه الأزهر از آن دفاع کرده است، نگاه بلاغی عبدالجبار به قرآن و همچنین تأثیرات زبانشناسی قرآن بر متفکرانی همچون عبدالقاهر جرجانی، سید رضی، سید مرتضی، حاکم جشمی، زمخشری و فخر رازی را بررسی میکند (لاشین، 1978: مقدمه، ص12)."