خلاصة:
مزاریه ها یکی از منابع مهم مطالعه ی جغرافیای سرزمین های اسلامی هستند که وجوه اشتراک فراوانی با دیگر منابع جغرافیایی دارند. کراچکوفسکی شرقشناس مشهور روس (١٨٨٣-١٩٥١ م) در کتاب تاریخ نوشته های جغرافیایی در جهان اسلام، به معرفی و تحلیل منابع گوناگون جغرافیایی مسلمانان پرداخته و مزاریه ها را از منابع مهم این رشته و در زمرهی فضایل نویسی دانسته است ؛ لیکن از مزاریه های فارسی سخنی به میان نیاورده و متذکر شده که مسیر منابع فارسی از حمله ی مغول به بعد از منابع دیگر متمایز است . در مقاله ی حاضر بر آن هستیم تا جایگاه مزاریه ها در میان منابع جغرافیایی تبیین شود و نظر کراچکوفسکی دربارهی این آثار و علل بیتوجهی وی به مزاریه های فارسی را با استفاده از منابع معتبر مورد بررسی و نقد علمی قرار دهیم . نتایج بررسیها نشان میدهد برخلاف نظر کراچکوفسکی، مزاریه های فارسی از نظر ساختار، هدف نگارش و محتوا با نمونه های مشابه عربی تفاوتی ندارند و دلیل این نظر وی باید در شرایط زمانی، مکانی و منابع مورد استفاده در نگارش کتاب جست وجو شود.
ملخص الجهاز:
"این شباهت ها را میتوان طی چند مورد زیر بررسی کرد: الف - محتوا: کتابهای مزاریه اطلاعات بسیاری دربارهی منطقه ی موردنظر ارائه می دهند که بخش مهمی از آنها به حیات فرهنگی، اجتماعی و آداب و رسوم آن محل مربوط می شود و می توان برای تدوین کتابهای جغرافیای انسانی و تاریخ اجتماعی استفاده نمود مانند کتاب «مقصدالاقبالالسلطانیه » و «مرصدالاقبالالخاقانیه » که اطلاعات فراوانی دربارهی فرهنگ و آداب و رسوم زیارت، عقاید رایج میان مردم هرات و برخی نواحی اطراف آن در قرنهای نهم و دهم هجری و مزارهای منطقه ی مورد بحث ارائه می دهد (واعظ حسینی ، ١٣٥١: ١٧،١٦،٧،٥).
به اعتقاد کراچکوفسکی فضایل نویسی و به تبع آن مزار نویسی شام، از تحولات سیاسی و نظامی این سرزمین به ویژه فعالیت های مرتبط با جنگ های صلیبی مانند درگیری های طولانیمدت و متعدد با صلیبیان، آزادی شهرها از تصرف آنان و روی کار آمدن حکومت های مختلف به طور مستقیم تأثیر پذیرفته است (همان: ٥٠٧ تا ٥٠٨)؛ طبق این نظر، دورههای فضایل نویسی شام را می توان چنین تقسیم بندی کرد: دورهی اول: قرنهای چهارم تا هفتم هجری (دهم تا دوازدهم میلادی)؛ در اواخر سدهی چهارم و اوایل سدهی پنجم ، فضایل نویسی و به دنبال آن مزار نویسی دربارهی شهرهای مختلف و مقدس شام در مقایسه با قرنهای پیش افزایش یافت .
دهها سال از انتشار متن اصلی و ترجمه های عربی و فارسی کتاب «تاریخ نوشته های جغرافیایی در جهان اسلامی» می گذرد و تاکنون بسیاری از کتابها و نسخه های خطی مرتبط با محتوای آن تصحیح و منتشرشده و پژوهش های درخور توجهی برای معرفی جغرافیدانان، نویسندهها و منابع مختلف مرتبط با جغرافیا نزد مسلمانان انجامشده است ؛ این عوامل نقد علمی و منصفانه ی کتاب کراچکوفسکی را ضروری می سازد."