خلاصة:
سرگشتگی روشنفکر شرقی به عنوان یکی از پیامدهای تقابل سنت و تجدد، موضوع پژوهش حاضر است که به طور موردی رمانهای راهآبنامة جمالزاده و قندیل ام هاشم یحیی حقیرا بررسی میکند. پس از مطالعة تاریخی ایران و مصر معاصر و بیان شباهتهای اجتماعی این دو کشور، مضمون دو داستان تحلیل و بررسی میشود تا شباهتها و تفاوتهای موجود در محتوا، کنش شخصیتها، بحران روحی و سرگشتگی آنها و راههای برونرفت از این بحران مقایسه و تطبیق داده شود. این پژوهش، نشان میدهد که جامعة روحالله (شخصیت راهآبنامه) و جامعة اسماعیل (شخصیت قندیل) شرایط مشابهی دارند که موجب پدیدآمدن این مضمون مشترک داستانی شده است. اسماعیل که نمودی از شخصیت یحیی حقی است؛ برای حل بحران، علم اروپایی را با ایمان همراه میسازد و میان فرهنگ شرق و غرب آشتی برقرار میکند، اما روحالله، که نمودی از جمالزاده است، در سرگشتگی خود باقی میماند و برای گریز از آن به سنتها پناه میبرد. .
ملخص الجهاز:
"با توجه به شباهت هایی که در زمان شکل گیری دو رمان راه آب نامه و قندیل ام هاشم در جامعـۀ ایـران و مصر وجود داشته و نیز شباهت های موجود میان درون مایۀ ایـن دو اثـر، پـژوهش حاضـر مـیکوشـد بـه پرسش های زیر پاسخ دهد: ١- چه شباهت ها و تفاوت هایی میان مضمون این دو داستان ، کنش ها و واکنش های شخصـیت اصـلی و دیگر شخصیت ها وجود دارد؟ ٢- علت این شباهت ها و تفاوت ها چیست ؟ برای پاسخ به این پرسش ها، نخست چگونگی پیدایش نظریـۀ اجتمـاعی ادبیـات تطبیقـی و خاسـتگاه آن معرفی و سپس موقعیت اجتماعی - تاریخی دو کشور ایران و مصر در زمـان جمـال زاده و یحیـی حقـی بررسی میشود.
پس مشکل اسماعیل تضاد موجـود میـان دیـن و علـم نیست ؛ بلکه جدال میان زندگی مصری و زندگی اروپایی است بـا همـۀ مؤلفـه هـای آن کـه در مـاجرای روغن چراغ به صورت تعارض «علم » و «ایمان » به کرامات اولیاء خود را نشان میدهد و در دیگر موارد یعنی دیدن وضعیت محله ها، آلودگی شهر و رفتار عجیب مردم ، علت به فقر و جهل جامعه برمیگردد.
٢. علت به وجود آمدن رمان هایی با مضمون سرگشتگی روشـنفکر در دو کشـور ایـران و مصـر، بـه زمینـه هـای اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی مشابه در این دو کشـور برمـیگـردد کـه شـرایط مناسـب بـرای آشـنایی روشنفکران جامعه با تمدن غربی و مقایسۀ آن با فرهنگ سنتی خود را فراهم کرده است ."