خلاصة:
فلاسفه اسلامی نفس انسانی را مشتمل بر تمام قوای طبیعی ، گیاهی و حیوانی دانسته و عـلاوه بر آن معتقدند که دو قوه ویژه به نام های عقل نظری و عقل عملی دارد. دربـاره عقـل عملـی و جایگاه آن در بین قوای نفس ناطقه و نیز کارکرد آن کمتر سخن گفته شده است . از ایـن رو مـا در این مقاله به روش توصیفی -تحلیلی به این مهم پرداخته و بـه ایـن نتیجـه رسـیده ایـم کـه کیفیات اربعه ، قوای طبیعی ، نباتی و حیوانی (که تقریبا بیست و چهار قوه مـی شـوند) در خـدمت عقل عملی (در جایگاه بیست و پنجم ) قرار می گیرند تا او نیز با سه کارکرد (انفعـالات ، اسـتنباط صناعات و افعال اختیاری ) و در چهار مرتبه (تهذیب ظاهر، تهذیب باطن یا تخلیه ، تحلیه ، فنـا و اسفار اربعه ) در خدمت عقل نظری باشد و عقل نظری را مهیا کند تا از مبادی عالیه منفعل شده و از مرتبه هیولانی به بالملکه ، بالفعل و سپس مستفاد برسـد و بـدین وسـیله بـا بیـانی فلسـفی روشن می شود که همه عالم در خدمت انسان است تا انسان با دو بال عقل نظری و عقل عملی به عالی ترین درجات کمال که همان قرب الهی است نائل گردد.
Muslim philosophers maintain that man's soul comprises natural، vegetative and animal faculties. They are also of the view that the human soul has two special powers namely the theoretical intellect and practical intellect. Very little has been said about the practical intellect، its function and status among the faculties of the rational soul. Thus، this article using an analytical – descriptive method of research concludes that the four qualities، natural، vegetative and animal faculties (numbering about twenty four faculties) are at the service of the practical intellect (at the 25th stage) so that it may also aid the theoretical intellect through its three functions (interaction، inference، voluntary actions) in four stages such as purification of the exterior (zahir)، purification of the interior (batin) or detachment (takhliya)، beautification (tahliya)، annihilation (fanā) and the four journeys. It should، therefore، prepare the theoretical intellect to be influenced by sublime origins and to reach the acquired (mustafad) stage after completing the potential (hayulani)، habitual (bil-malakah) and actual (bil-fi'l) stages. Thus، it becomes clear through philosophical reasoning that the world in its entirety and the practical and theoretical intellects are entirely at man's service to enable him to attain the highest degree of perfection which is proximity to Allah.
ملخص الجهاز:
"قوای نفس انسانی تمام ٢٤ قوه ای که تاکنون بیان شد، به نوعی قوای نفس ناطقه هم هستند؛ چون انسـان در عین اینکه انسان است ، حیوان و نبات و جسم نیز می باشد؛ ولی قوای اصلی و ویژه نفـس ناطقه به دو قوه عامله و عالمه تقسیم می شود و به هر کدام از این دو قوه به اشتراک لفظی و اسمی و یا به مجاز و تشبیه عقل گفته می شود (همـو، ١٤١٧ق ، ص٦٣-٦٤)؛ یعنـی بـه آنها عقل عملی و عقل نظری می گویند.
به طور کلی تمام کارکردهای یادشده به استنباط و حکم جزئی عملی مستنبط از حکـم کلی نظری برمی گردند و بدین ترتیب ، عقل عملی در همـه اعمـال اختیـاری انسـان نقـش دارد، ولی وقتی انسان در مسیر کمال و سعادت و قرب الهی قرار مـی گیـرد، کارکردهـای ذیل از سوی عقل عملی به ترتیب و در طول هم پدیدار می شود: - رعایت احکام : انجام تکالیف ظاهری شـریعت کـه در ایـن مرحلـه ، انجـام تمـام واجبات و ترک تمام محرمات و در یک کلام عدالت صغرا نتیجـه کـارکرد عقـل عملی (یعنی نتیجه استنباط و حکم جزئی مستنبط از حکم کلـی نظـری ) اسـت و موجب تطهیر ظاهر انسان می شود."