خلاصة:
ضرورت علی و معلولی از فروع مهم اصل علیت است و معنای آن به طورکلی عبارت است از ضروری شدن وجود معلول هنگام وجود علت تامه اش (ضرورت بالقیاس ) و از ناحیة آن (ضرورت بالغیر ). این ضرورت که با عنوان جبر فلسفی نیز از آن یاد میشود کاملا مورد تأیید و تثبیت فلاسفه است و برخی متکلمان به ویژه اشاعره کاملا آن را منکرند. اصولیین نیز چنین ضرورتی را تنها در علل غیر مختار میپذیرند؛ اما استاد فیاضی ضرورت سابق بالغیر به تفسیر مشهور را در همه علل ، چه مختار و چه غیر مختار مردود میداند، ولی معتقد است که این نوع ضرورت با تفسیر ی دیگر در هر دو مورد صادق است . ضرورت بالقیاس نیز از دیدگاه ایشان تنها در علل غیر مختار پذیرفتنی است . دیدگاه استاد فیاضی در نفی ضرورت در برخی صور آن ، گرچه هم نوا با آرای اهل کلام و اصولیون است ، تفاوت هایی اساسی و مهم با آنها دارد که در این تحقیق به تفصیل به این تمایزها پرداخته ایم .
ملخص الجهاز:
"نقد:طبق نظر استاد فیاضی دو اشکال بر این استدلال وارد است : اولا با علت ناقصه ن_قض م_یشود؛ زی_را ه_مین دلی_ل در ع_لت ن_اقصه ه_م ج_اری است ، درحالیکه هیچ کس مدعی وجوب معلول نسبت به علت ناقصه اش نشده ؛ ثانیا، مقدمة اول به دلیل عدم انحصار حالات ممکن در وجوب غیری ممنوع است ؛ چرا که ممکن قبل از وجود علت تامه اش ممتنع وقوعی است و میتواند پس از وجود علت ت_امه اش ممکن وقوعی باشد (و نه لزوما واجب غیری)؛ یعنی اگر قبل از وجود علت تامه م_یخواست وجود یابد، مستلزم محال میبود؛ ولی بعد از وجود علت تامه اش ، مستلزم محال نیست .
نقد: از نگاه استاد فیاضی در اینجا خلفی پیش نمیآید؛ چرا که این امکان وجود دارد که معلول با استناد به عدم ایجادش توسط فاعل مختار، محقق نشده باشد؛ یعنی با اینکه وجود معلول بر چیز دیگری غیر از علت تامه اش متوقف نیست ، خود علت تامة مختار به رغم علت تامه بودنش ، با اختیار خود معلول را ایجاد نکرده باشد.
نکتة دیگر اینکه اشاعره از این باب که اراده را در خدای سبحان به معنای قصد میدانند و از سویی قصد فقط به معدوم تعلق میگیرد و هیچ فاعل مختاری قصد چیزی راکه دارد نمیکند، لذا حدوث عالم را واجب میدانند؛ یعنی معتقدند عالم باید معدوم میبود تا ب_توان_د م_تعلق ق_صد خداوند قرارگیرد؛ اما استاد فیاضی چنان که سابقا مطرح شد، ارادة ذاتی ب_ه م_عنای ق_صد را در خداوند محال میداند و ارادة ذاتی را ت_نها ب_ه م_عنای حب م_یپذیرد و ط_بیعی است ک_ه حب میتواند به معلول قدیم نیز تعلق گیرد."