خلاصة:
مسئلة عقلانیت علم، نیازمند بستری برای طرح چیستی عقلانیت است تا در چهارچوب مفهومی از عقلانیت، بتوان چگونگی عقلانیت ماجرای علم را به تصویر کشید. نگارنده در این مقاله تلاش میکند تا با استفاده از مفهوم عقلانیت هدف ـ وسیله نشان دهد که چگونه میتوان چنین بستری را فراهم آورد. برای این کار میبایست علم را به عنوان یک فرایند در نظر بگیریم که در آن با مفروض گرفتن اهدافی، میتوان عقلانیت دستیابی به این اهداف را به واسطة مفهوم عقلانیت هدف ـ وسیله توجیه کرد. عقلانیت هدف ـ وسیله نیز به نوبة خود قابل تقسیم به دو گونة عقلانیت ابزاری و کلگرایانه است و ما نشان میدهیم که برگرفتن مفهوم عقلانیت کلگرایانه برای داشتن یک مدل عقلانیت کارآمد برای علم ضروری است. در ادامه و به منظور ارائة یک نمونه پیادهسازی برای چهارچوب ارائهشده، مدلهای عقلانیت علم لری لاودن را با استفاده از چهارچوب مفهومی عقلانیت ابزاری و کلگرایانه مورد بازسازی قرار میدهیم تا توانایی مفهومی عقلانیت هدف ـ وسیله و نیز رشد و ترقی مدلهای مذکور در گذر از گونههای این نوع عقلانیت را نشان دهیم.
ملخص الجهاز:
"البته در بررسی عقلانیت علم انواع گوناگون عقلانیت همواره می توانند حضـور داشـته باشند، اما با توجه به توضیحات مذکور در رابطه با محور اصلی بحث عقلانیت در جریـان علم ، که همانا مسئلة گزینش نظریه ها با توجه به اهداف علمی است و نیز با توجه به فراگیر بودن عقلانیت هدف ـ وسیله که می تواند چهارچوبی برای سایر نظریه های عقلانیت باشـد، به نظر می آید که این نوع عقلانیت گزینة مناسب و عام تـری بـرای سـامان بخشـی بهتـر بـه مباحث باشد و بدین ترتیب نیازمند دقت و شرح بیش تری است .
واقعیت این است که لاودن نیز در کتاب پیش رفت و مسائل آن ، حجم بیش تری از مطالب را به شرح روش شناسی و چگونگی رسیدن به هدف اختصاص می دهد و در مقابل بحث هدف (اهداف ) علم بخش نحیفـی از مدل عقلانیت لاودن را در بر دارد؛ و حتی می توان ملاحظه کرد کـه لاودن انتخـاب هـدف برای علم را خارج از صورت بندی عقلانیت قرار داده است ١٣ و بحث عقلانیت را معطوف به وسیله و روش کرده است .
در حقیقـت ، لاودن دربارة روش شناسی علم نیز نگرش کثرت گرایانه را لحـاظ مـی کنـد و روش شناسـی به خصوصی (مانند روش شناسی مبتنی بر حل مسـئله ) را تجـویز نمـی کنـد، امـا هـم چنـان محدودیت هایی را برای گزینش آن ها قرار می دهد: علاوه بر این که روش ها بایـد وسـیله ای مؤثر در رسیدن به اهداف باشند، هم چنین باید با نظریه های علمی به دست آمده نیز سـازگار باشند."