خلاصة:
حاکمیت، حکومت و قدرت، واژگانی هستند که در میان ملل و نحل از شهرت بالایی برخوردار هستند. انسان ها به هر انگیزه و ایده ای که حکومت تشکیل دهند، در راستای تداوم و بقای حکومت، به عنصری به نام نظارت، احتیاج دارند که هم مهار قدرت بنماید و هم بقای حکومت را تضمین کند. حال پرسش این است که حکومت اسلامی که با اراده الهی، وضع و تشریع شده است و خداوند حکیم یا حکمت ازلی خود، عده ای را به عنوان حاکم معرفی کرده است. تا انان با تمسک به قوانین الهی و با ایجاد حکومت عدل اسلامی، جامعه را به سعادت و تقرب به خدا نزدیک نمایند، آیا سازوکارهای نظارتی هم در اراده الهی و تشریعی اسلامی برای این مطلب تعبیه شده است. محقق اسلامی با بررسی علل موجده و مبقیه حکومت در اسلام، به این نتیجه می رسد که اسلام، ضمن دستور به تاسیس حکومت، شیوه ها و سازوکارهایی برای نظارت دارد. نظارت هایی از قبیل، امر به معروف و نهی از منکر، نصحیت ائمه مسلمین، ارشاد جاهل، حق پرسشگری و استیضاح، تجویز نقض بیعت با حاکم در صورت عدم پایبندی به شریعت و اعتقاد به حیات سیاسی برای مخالفان و منتقدان. تمام وارد فوق، نظارت بر حاکم اسلامی را از ضمانت های اجرایی قوی و محکم برخوردار می کند. نوشتار حاضر به این مهم پرداخته است.
Sovereignty، government، and power are concepts which have important determining meanings and interpretations as far as politicians and scholars are concerned. People form governments، however for its survival and effectiveness need a system of supervising and control. So، the main question raised in this research is that in an Islamic society with an Islamic government which is believed to have its legitimacy bestowed upon by God، what sort of surveillance and control is foreseen for the survival and prevention of not being evolved into an autocratic government?. By looking deep into the guidelines and Islamic teaching we find the mechanism of monitoring and control in the Islamic concepts such as the order of doing right things and not wrong as prescribed by Islamic teaching. The obedience of Imams'' advices and suggestions، guiding of ignorant، accountability of the rulers، breaking away with the unjust rulers، all of which play determining role in keeping and guaranteeing the survival and the success of an Islamic state in compatible to the Islamic jurisprudence.
ملخص الجهاز:
بر اساس اعتقاد عمیق شیعه ، پیامبر و امامان شیعه از نیرویی با عنوان نیروی عصمت برخوردار می باشند و بر اساس این باور، آنان هیچ گونه خطا اعم از صغیره و کبیره مرتکب نمیشوند و در صورتی که عهده دار حکومت باشند، تمام تلاش آنان برای اجرای مطلوب آموزه های دینی که در نهایت به برقراری عدالت اجتماعی میانجامد، به کار خواهند بست و توده مردم نیز در این مسیر، فهم و درک بیشتر از آنان نخواهند داشت ، تا به آنان نظارت داشته باشند و آنان از مشورت و دیدگاه های صواب مردم بهره مند شوند؛ ولی در زمان عدم حضور امام معصوم (ع ) این مسأله به صورت جدی مطرح میشود که آیا فرد حاکم بر سرنوشت مردم و متولی امور آنها، نیاز مبرم و همیشگی به مشورت و نظارت مردم دارد؟ در صورت مثبت بودن پاسخ ، پرسش اصلی این است که چه راهکارها، شیوه ها و نهادهایی برای نظارت بر حاکم در متون دینی و عرف اجتماعی 1 - State 2 - Government 150 مسلمانان وجود دارد که بدان وسیله ، بتوان ضمن کمک به حاکم ، نقدها و نظارت هایی در راستای بهبود اعمال حاکمیت ، ارائه داد.
این نوع مراقبت و نظارت در 156 اشکال و قالب های گوناگون در فقه سیاسی بیان شده است که عبارتند از: امر به معروف و نهی از منکر، نصیحت ائمه مسلمین ، ارشاد جاهل ، حق پرسشگری و استیضاح ، قضاوت افکار عمومی ، تجویز نقض بیعت با حاکم در صورت عدم پای بندی به شریعت ، حق حیات سیاسی قائل بودن برای مخالفان و منتقدان و...