خلاصة:
دیدگاه عوالم ممکنه و نظام احسن در اندیشه ی فخر الدین رازی، از دو قسمت، تشکیل شده است:1- این که یک موجود توانا وجود دارد که علمش، قدرتش و تمام صفات دیگر که دارد، کامل و مطلق است و از تمام صفات نقص، مبرا است. 2- این موجود واحدی که خدا است، اگر اراده کند جهانی با نظام احسن خلق کند؛ می تواند این فعل را انجام دهد، اما از آن جایی که، مخلوق ، نمی تواند، مطلق باشد؛ همیشه میان اجزا عالم مخلوق، خلئی وجود دارد که از این طریق، حرکت اجزا، امکان خواهد داشت؛ یا در نهایت این جهان، یا هر جهان دیگر، خلئی وجود دارد، با وجود این خلأ؛ خداوند می تواند به خلق یک جهان با نظام احسن، بسنده کند و می تواند عوالم مختلف در یک اندازه کمال یا اندازه های مختلف در کمال، در آن خلأ بیافریند و به هیچ دلیلی، نمی توان، قدرت خداوند را محدود کرد و گفت: تنها خداوند، یک جهان را آفرید یا می آفریند، بلکه قدرتش و تمام صفاتش کامل و مطلق و همیشگی است و همیشه، دستش برای خلق کردن جهان ها، باز است؛ علاوه بر این، نمی توان به طور قطعی گفت: نظام جهان فعلی ما، بهترین نظام ممکن است.
ملخص الجهاز:
این موجود واحدی که خدا است ، اگر اراده کند جهانی با نظـام احسـن خلـق کنـد، می تواند این فعل را انجام دهد، اما از آنجایی که مخلـوق نمی توانـد مطلـق باشـد، همیشه میان اجزای جهان مخلوق ، خلأی وجود دارد که از این طریق ، حرکت اجزا امکان خواهد داشت ؛ یا در نهایت این جهان ، یا هر جهان دیگر، خلأی وجـود دارد؛ با وجود این خلأ، خداوند می تواند به خلق جهـانی بـا نظـام احسـن بسـنده کنـد و می تواند جهان های مختلفی ، با کمال یکسان یا متفاوت ، در آن خلأ بیافرینـد؛ و بـه هیچ دلیلی نمی توان قدرت خداوند را محدود کرد و گفت : خداوند فقط یـک جهـان را آفرید یا می آفریند، بلکه قدرتش و تمام صفاتش کامل و مطلق و همیشگی است و همیشه ، دستش برای خلق کردن جهان ها، باز است .
چیستی جهان های ممکن از نظر فخرالدین رازی رازی معتقد است تا بی نهایت جهان های ممکنی غیر از جهان فعلی ما، با نظام های متسـاوی یـا متفاوت ، می توانند وجود داشته باشند؛ نظام هر جهان می تواند متمـایز از نظـام جهان هـای دیگـر باشد و امکان دارد جهان فعلی ما، تنها جهانی باشد که وجود دارد و سایر جهان های ممکن ، وجود فعلی ندارند؛ بلکه حالت های ذهنی و منطقی هستند که بـه وجـود آمـدن آنهـا مسـتلزم تنـاقض منطقی نمی شود؛ از این رو، ممکن است خداوند متعال ، جهان هایی تا بی نهایـت خلـق کنـد و هـر یک از این جهان ها ممکن است از جهان ما بزرگ تر باشد و هر آنچـه را جهـان مـا دارد، داشـته باشد و می تواند از جهان ما متفاوت باشد؛ و لزومی ندارد جهان ما نظام احسن داشته باشـد؛ بلکـه همه چیز به اراده خالق بستگی دارد (همو، ١٩٨٦: ٢١٤/١).