خلاصة:
ارزیابیهای ناهمگونی در بارۀ «ابن حبان بستی»، حدیثپژوه نامبردار قرن چهارم وجود دارد. وی در نگاشتههای خویش در ارتباط با عترت(ع) ، نسبت به دیگران از مکتب خلافت، اخبار بیشتری آورده و از این رهگذر در برخی منابع، شیعه خوانده شده است. در عین حال در جرح و تعدیل عترت(ع) دچار تناقض گشته و اعتبار روایات برخی امامان(ع) را دستخوش تردید قرار داده است؛ وی گاهی امام رضا(ع) را ستوده و از تجربۀ موفق خود در زیارت قبرش(ع) گفته و گاه، گرفتار خطا، پندار و راوی اخباری شگفت شمرده است. او همچنین برخی روایات و راویان امام رضا(ع) خاصه «اباصلت» را، تضعیف کرده است. پژوهش حاضر که تلفیقی از روش توصیفی و تحلیلی و جامعه آماری آن، منابع رجالی - حدیثی فریقین است، در ارزیابی رفتار ناهمسان وی دستکم چهار عامل: تعصبات شدید مذهبی، عدم توازن شخصیت، غرور علمی و اشتغالات گوناگون را دخیل میداند. ارزیابی پژوهانه و منصفانه، حاوی این امرند که امام رضا(ع)، در بلندای وثاقت بوده، روایاتشان(ع) استوار و راویان آن حضرت(ع) در عداد راویان موثق بهشمار میآیند.
ملخص الجهاز:
(ابن حبان ، ١٤١٤، ج١، ص١٨ ؛ همو، بی تا، ج١، ص٣) ابوحاتم نسبت به اهل بیت (ع ) از خود تمایل نسبی بیشتری نشان داد، در هنگام معرفـی صحابه بلافاصله پس از خلفا به ذکر اخبار فضل فرزندان پیامبر(ص )، اهل کساء(ع ) و سپس دیگر افراد "عشرة مبشره " اقدام نمـود (ابـن حبـان ، ١٤١٤، ج١٥، ص٤٠٠) کـه ظـاهرا ایـن رفتارش را وامدار ابن خزیمه بـود و بـرای حـاکم نیشـابوری بـه ارث گذاشـت .
از این تأمل برانگیزتر رفتارش در ارتباط با امام رضـا(ع ) اسـت ؛ درحـالی کـه وی در "الثقات " حضرت (ع ) را در عداد اهل بیت (ع ) شمارد و با صفاتی ماننـد خردمنـدی و دوری از کذب مـی سـتاید و از تجربـة مکـررش در زیـارت و مشـکل گشـایی آسـتان آن امـام (ع ) میگوید در "المجروحین " حضرت (ع ) را متهم به روایت اخباری شگفت و گرفتار پنـدار و خطا می کند، می نویسد: «علی بن موسی الرضـا از سـروران و خردمنـدان اهـل بیـت (ع ) و از بزرگـان و فاضـلان هاشمی است ؛ باید حدیثش را که از غیر طریق فرزندان و شیعیانش به ویژه اباصـلت روایـت است معتبر دانست ؛ درواقع تقصـیر در اخبـاری کـه از او روایـت و بطلانـش آشـکار اسـت متوجه اباصلت ، فرزندان و شیعیان اوست ؛ چون خودش از دروغ مبراست ».
این حدیث که در جوامع برتـر حـدیثی فـریقین آمـده اسـت (مثلا: ابـن حبـان ، ١٤١٤، ج١٥، ص٢٣٦) با توجه به اوصافی که برای این امیران ذکر کرده تنها بر امامان اهل بیت (ع ) ازجمله امام رضا(ع ) قابل تطبیق است ؛ زیرا ازجملـه صفاتشـان گسـتردگی علـم ، عزتمنـدی اسلام در دوره شان و به سبب آنان است ؛١ یعنی همان مطالبی که ذهبی به مناسبت سـخن از امام عصر(ع ) دربارة دوازده امام (ع ) آورده و آنان را با اوصافی چون عدالت ، وثاقت و علم ستوده و در صدر اهتمام قرار داده است .