خلاصة:
از نظر شاه نعمتالله ولی، ادراک ذات الهی توسط حس، وهم، خیال و عقل ناممکن است. اما با کشف و مشاهده تام میتوان به معرفت ذات الهی رسید. معرفت ذات فقط از طریق خود ذات امکانپذیر است؛ یعنی ذات الهی توسط غیر نمیتواند شناخته شود؛ زیرا غیری وجود ندارد تا بتواند عارف ذات شود. انسان با فنا از وجود مقید خود به ذات حق باقی میگردد. اما تعین از انسان کاملا مرتفع نمیشود، فقط شاهد اتصال وجود مقید خویش به وجود مطلق میگردد. حاصل این شهود رفع دوئیت میان او و ذات است و چون ذات از خویش غایب نیست، عارف ذات میشود. اما این معرفت او از حیث بشریت و وجود مقید او نیست، بلکه از آن حیث است که به ذات واصل است. پس در واقع ذات است که عارف ذات است و انسان شاهد این معرفت میشود. در این صورت، هم عین انسان باقی است و هم معرفت ذات امکان دارد
ملخص الجهاز:
عقل عاجز بود بصر قاصر ی كی شوند ای عزیز من ناظری (همان: 243) حال که با حس، وهم، خیال و عقل نمیتوان ذات خداوند را شناخت، آیا با کشف و شهود میتوان به ادراک ذات الهی نایل شد؟ به نظر شاه نعمتالله ولی، کشف نیز توانایی درک ذات باری تعالی را ندارد (همو،2، 1356: 32).
میتوان گفت «تا انسان، انسان است و به چشم دوبین عقل مینگرد، تا دویی بین عارف و خدا از میان نرفته است، فقط این راه –یعنی معرفت ذات خداوند از راه اسماء و صفات او- برای او گشاده است» (اشوتس، 1385: 76).
چگونه ممکن است انسان ذات حق را بیواسطه مشاهده کند، اما به ذات الهی معرفت پیدا نکند؟ شاه نعمتالله معتقد است حقیقت محمدیه (ص) برزخ میان احدیت و واحدیت است، و «أو أدنی» به اتحاد قوس احدیت و واحدیت به اختفای برزخ در سطوت نور ذات اشاره دارد (همو،4، 1356: 178).
بنابراین عبارتهای شاه نعمتالله میتوان به این نتیجه رهنمون شد که معرفت ذات حق تعالی از نظر او نه تنها ممکن است، بلکه برای انسان کامل تحقق پیدا میکند.
شرط معرفت ذات الهی حال میخواهیم بررسی کنیم که برای تحقق معرفت ذات حق تعالی چه اموری لازم است؟ به عبارت دیگر، شرط معرفت ذات حق چیست که تا آن تحقق پیدا نکند، انسان به آن معرفت دست نمییابد؟ به اعتقاد شاه نعمتالله ولی، وحدت حقۀ ذات حق هرگونه غیریت را محو میگرداند، یعنی غیر در حضرت ذات هیچ مجالی ندارد.
_____،5، 1355، رساله معرفت کبیر، در: رسالههای حضرت سید نورالدین شاه نعمتالله ولی قدس سره، جلد 1، به سعی دکتر جواد نوربخش، انتشارات خانقاه نعمتاللهی، تهران، 1355.