خلاصة:
انتخاب تبریز به عنوان مرکز حکومتهایی همچون ایلخانان مغول، آل جلایر، ترکمانان قویونلو و صفویان موجب شد هنرمندان و صنعتگران از سرتاسر ایران در این شهر جمع شوند. جمع شدن هنرمندان در تبریز موجب گردید تا آثار هنری زیادی در زمینه های مختلف هنری همچون نگارگری، کتابت و هنرهای صناعی و تزیینی به وجود آید. یکی از این زمینه ها، معماری و شهرسازی و عناصر وابسته به آنها است و آثار ارزشمندی از این دوره در سرتاسر ایران برجای مانده است، اما دو عامل موجب شده است تا کمتر شناخته شوند؛ اول پژوهش های اندک و دوم، عدم تفکیک میان دوره ترکمانان و دوره تیموریان.
عوامل فوق باعث گردیده است که این آثار در گذر تاریخ به فراموشی سپرده شوند. از جمله این آثار «مجموعه مظفریه» تبریز است و در حال حاضر تنها بنای باقیمانده آن، مسجد کبود میباشد؛ توسعه شهری و عدم کاوشهای علمی در این محدوده، عدم ارایه تصویر مناسب از کیفیت معماری این مجموعه را بهدنبال داشته است، اما اینکه مجموعه مظفریه از چه آثاری تشکیل می شد و این آثار چه ارتباطی با همدیگر داشتند تقریبا هیچگاه قابل تشخیص و تفهیم نیست. هدف این نوشتار روشنکردن تصوری ارتباط بین عناصر معماری مجموعه و روابط شهری آنها است. روش تحقیق در این پژوهش، روش تفسیری-تاریخی با استفاده از منابع نوشتاری و مکتوب تاریخی به همراه مطالعات میدانی بوده است. اسناد اندک تصویری از تبریز و مقایسه تطبیقی با بناهای هم دوره، تنها منابعی هستند که میتوانند درک روشنی از وضعیت مجموعه در دوره های مختلف ارایه دهند.
نتایج تحقیق نشان میدهد مجموعه مظفریه شامل عناصر آموزشی، مذهبی، خدماتی و مسکونی بوده که در مجاورت مسیر تاریخی ورودی کاروانیان از شهرهای ری و اصفهان در محلهای که امروزه بهنام محله خیابان شناخته میشود، ساخته شده بود و شاخصترین ویژگی آن وجود عنصر مرکزی در میانه این بناها بوده است که شاید بتوان آن را با عنصر مرکزی مجموعه ریگستان سمرقند تطبیق داد.
ملخص الجهاز:
"«از مورخین و سیاحان اروپایی و ایرانی نیز هرکدام که این مسجد را دیدهاند، در تالیفات و سیاحتنامههای خود از عظمت و شکوه و جلال این بنای زیبا و سبک معماری و کاشیکاری آن که هر بینندهای را مبهوت و متحیر ساخته، تعریف و توصیف زیادی نوشتهاند» (نخجوانی،1327 :19) زلزلههای مکرر بهوقوع پیوسته در تبریز امکان مطالعه و بررسی جامع و کامل در این مورد گرفته و ناآگاهیهای موجود در طرح بهاصطلاح ساماندهی مجموعه، تقریبا امکان احتمالی مطالعه را نیز از محققان گرفته است «ایضا در اواخر سنه هزار و صد و نود و دو تا اوایل سنه هزار و صدو نود سه، سه مرتبه زلزله اتفاق افتاد که از جمله در شب سلخ ذیحجه الحرام سنه هزار و صد و نود و سه، دو ساعت از شب مزبور بود، و همه ابنیه عالیه با آثار مستحکمه از مدارس و مساجد و مقابر و معابد و عمارات و رباطات بالمره خراب گردید» (مشکور،1350 :37) مجموعه عمارت مظفریه براساس فحوای وقفنامه و نوشتههای تاریخی و تطبیق و تحلیل آنها، تلاشی برای ایجاد مجموعهای مذهبی-آموزشی بوده است.
(تصاویر شماره 13و14) نتیجهگیری مجموعه مظفریه که امروزه بهنام مسجد کبود شناخته شده است در زمان ساخته شدن در دوره ترکمانان قره قویونلو، یک مجموعه آموزشی-مذهبی و خدماتی بوده است و در بخش شرقی تبریز و در بیرون دروازهای بهنام «ماهانقلق» به همت جهان بیگم خاتون و به مدیریت عزالدین قاپوچی و معماری میرشمسالدین معمار تبریزی یا خواجه علی بن عثمان کججی احداث گردیده بود و دارای وقفنامهای است که از طرف متولیان برای تداوم حیات آن تدوین شما است."