خلاصة:
معراج پیامبر(ص) در مکان مقدسی چون مسجد صورت گرفت و ارمغان ایشان از این سفر شبانه برای امتش حقیقتی همچون نماز است. در هنر اسلامی جایگاه پیامبر(ص) در این معراج، بهصورت یک محراب به تصویر کشیده شده است. درواقع، مفهوم محراب که محلی است برای معراج مومن (نماز) و رمزگشایی آن از زاویة معراج پیامبر(ص)، بیانگر این نکته است که محراب تجلی مجسم معراج بوده و ازآنجاییکه معراج صورت مثالی نماز است؛ محراب را میتوان تجلی مجسم نماز نیز دانست؛ بهطوریکه تمامی مراحل نماز در آن به تصویر کشیده شده است. با تکیه بر تفاسیر عارفان از آیه: «فکان قاب قوسین او ادنی» (نجم: 8) مشخص میگردد که بین پیامبر(ص)، معراج و محراب اتحادی از جنس اتحاد سالک و سلوک و مسلک وجود داشته و محراب تجلیگاهی از قول (شریعت)، فعل (طریقت) و حال (حقیقت) پیامبر(ص) است. در این مقاله با بهرهگیری از آثار عارفان و هنرمندان مسلمان رابطه محراب مساجد با معراج پیامبر(ص) تبیین و تحلیل میگردد.
ملخص الجهاز:
معراج پیامبر(ص) و ارتباط آن با محراب مساجد مرتضی شجاری 1 اشرفالسادات میرفخرائی 2 معراج پیامبر(ص) در مکان مقدسی چون مسجد صورت گرفت و ارمغان ایشان از این سفر شبانه برای امتش حقیقتی همچون نماز است.
ث. هرکدام از مراحل هفتگانة نماز؛ یعنی دو قیام، رکوع، دو سجده و دو قعود بهمانند هفت آسمان هستند که پیامبر(ص) هنگام معراج پشت سر گذاشت تا به مقام قرب الهی رسید و هنگام بازگشت، برای مؤمنان با خود به ارمغان آورد تا مؤمن نیز با گزاردن نماز به معراج نائل شود.
ج. نماز غیر از صورت و ظاهر آن معنا و باطنی را داراست که هرکدام آداب خاص خود را داشته و رعایت نکردن آنها سبب بطلان نماز صوری و معنوی میگردد و برعکس با حفظ این آداب نماز دارای روح ملکوتی میشود و ممکن است پس از مراقبت و اهتمام به آداب باطنیه قلبیه، شخص مصلی را نصیبی از سر الهی نماز اهل معرفت و اصحاب قلوب حاصل شود که آن قرةالعین اهل سلوک و حقیقت معراج قرب محبوب است (امام خمینی، 10:1385).
بهنظر میرسد هفت مرحلۀ سلوک و عرفان که عطار از آن تحت عنوان هفت شهر عشق (طلب، عشق، معرفت، استغنا، توحید، حیرت، فقر) یاد میکند را میتوان به هفت عنصر معماری مسجد امام اصفهان: پیشخوان، درگاه، کریاس، دالان، صحن، گنبدخانه، محراب (پیرنیا، 294:1386)، تأویل کرد؛ زیرا هدف نهایی سالک طریق عشق، با مؤمن نمازگزار یکی بوده و آن وصال معشوق است.