خلاصة:
حسن بن زین الدین عاملی (م . ١٠١١ ق ) فرزند شهید ثانی، از فقهای بزرگ قرن یازدهم هجری قمری است . وی در کتاب خود منتقیالجمان فی الاحادیث الصحاح و الحسان به ارزیابی روایات فقهی کتب اربعه پرداخته و بدین سان کتابی در زمینه نقد الحدیث و فقه الحدیث سامان داده است . وی تصحیف و تحریف در احادیث را نتیجه تسامح در پذیرش اخبار عنوان کرده و هدف خود را احیای امر حدیث دانسته است . ازاین رو، تنها به ذکر روایات صحیح و حسن آن اکتفا کرده است . دیدگاه وی اگرچه وابسته به دیدگاه عالمان متاخر است ؛ اما با تعریف متفاوتی که از حدیث صحیح ارائه کرده ، با رویکردی جدید، به بررسی سند و متن روایات پرداخته و فقهی استدلالی را سامان بخشیده است . شیخ حسن در مواجهه با اخبار متعارض ، ضمن بهره گیری از روش های معمول ـ همانند روش جمع ، تخییر و ترجیح به تفسیر، تاویل و اجتهاد روی آورده و به همین دلیل در بحث ارزیابی روایات ، به نتایج قابل توجه و متفاوت با دیگران دست یافته است . در این نوشتار برآنیم ضمن بازخوانی این کتاب ، به روش شناسی فقه الحدیثی وی بپردازیم .
ملخص الجهاز:
در برخی موارد، صاحب معالم در بررسی معنای واژه ، علاوه بر فرهنگ لغات و کتب لغویون ، به سخنان علمای شیعه نیز مراجعه کرده ؛ هر چند در توضیح واژه ، بدان اشاره نکرده است برای مثال در باب نماز خواندن در کشتی، به ذکر روایتی از طوسی پرداخته که مضمون آن از این قرار است : «و عن الحسین عن فضالة عن معاویة بن عمار قال : سألت أبا عبدالله (ع ) عن الصلاة فی السفینة فقال : تستقبل القبلة بوجهک ـ و ساق الحدیث (و سنورده فی اخبار الصلاة فی السفینة ) إلی أن قال : تصلی علی القفر و القیر و تسجد علیه » (طوسی، ١٤٠٣، ج ٣، ص ٢٩٥).
برای نمونه به سه روایت اشاره خواهد شد که صاحب معالم از مقایسۀ طبقات و ملاحظه و مقایسۀ بین اسناد، ارسال در سند را اثبات کرده است : ١) در باب محرمات احرام و کفارات و احکام آن ، روایتی از تهذیب نقل کرده ١ و ضمن بررسی سندی آن ، چنین میگوید: «در طریق این خبر، نقصان وجود دارد که نظیر آن در موارد بسیاری واقع شده است و ما مکررا به آن توجه داده ایم ».
برای مثال در باب نماز مسافر، روایتی از کافی آورده 1 و سپس ضمن مقایسۀ آن با نقل طوسی ٢، چنین نتیجه گرفته است که شیخ طوسی، این حدیث را در دو کتابش با اسنادش از علی بن مهزیار به همان صورتی که در روایت کلینی است ، نقل کرده ـ جز در چند لفظ ـ و من گمان میکنم در بعضی از آنها، تصحیف واقع شده است (صاحب معالم ، ١٣٦٢، ج ٢، ص ١٨٣).