خلاصة:
ادبیات ناب را میتوان سدی دانست که همواره آدمی را در برابر امر واقع محافظت میکند. در ادبیات همه ملل، با اساطیر و افسانه های مختلفی روبه رو میشویم که روح خسته آدمی را چند صباحی در پناه خود میگیرد تا نیرویی برای مقابله با قاطعیت امر واقع فراهم آورد. در دوران معاصر نیز آدمی برای گریز از امر واقع دست به خلق «فانتزی» زده است. یکی از ویژگیهای فانتزی «امر شگفت» است که میتوان آن را در اکثر فانتزی ها دید. مواجهه با امر شگفت و عادی جلوه دادن آن از عواملی است که در خلق و باورپذیرکردن جهان فانتزی موثر است. در این مقاله بر آنیم با بررسی برخی از ویژگیهای فانتزی و با تمرکز بر امر شگفت، رمان بازجویی خانواده آقای قلندری را نقد کنیم و تاثیر این عنصر را در ساختار و فضای رمان نشان دهیم. بدین منظور امر شگفت را از منظر «شخصیت» و «راوی» بررسی کرده ایم.
ملخص الجهاز:
راوی دانای کل مقدمه رمان بازجویی خانوادۀ قلندری بر اساس «امر شگفت» شکل گرفته است؛ امر شگفتی که از همان ابتدای داستان مخاطب را به خود جلب میکند تا زمینهای برای طرح ماجرا و گسترش آن شود.
البته باید گفت که لازمۀ باوراندن جهان فانتزی به مخاطب این است که «فانتزینویس نخست باید جهان ثانوی ساخته و پرداختۀ ذهنش را کاملا باور داشتهباشد سپس بهگفتۀ کولریج خواننده را به تعلیق ارادی ناباوری و پذیرش امکان وجود دنیای تخیلی وادارد» (موسوی، ۱۳۸۸: ۶۴) همین نکته است که در آثار فانتزی، بین تخیل افسارگسیخته و تخیل خلاق جدایی میاندازد و تخیل خلاق را بهوجودآورندۀ فانتزی میداند؛ زیرا تخیل خلاق، آفریننده است و نویسنده با استفاده از آن قصد «درهمشکستن قوانین و چارچوبهای جاری زندگی [را دارد]» (همان: ۶۴) تا بتواند بر ویرانههای امر واقعی، دنیایی نو خلق کند که به اندازۀ دنیای واقعی حقیقی و باورپذیر باشد.
این مقاله «امر شگفت» و تأثیرات آن را بر ساختار رمان بررسی میکند تا میزان موفقیت نویسنده را در خلق جهانی نو مشخص کند؛ بهعبارتدیگر سؤال محوری مقاله این است که آیا امر شگفت در خلق جهان فانتزی مؤثر است یا باید آن را در ردۀ خیالبافی ساده در نظر گرفت؟ بررسی کتاب روایت رمان بازجویی خانوادۀ قلندری از زمانی آغاز میشود که سیاوش (یکی از شخصیتهای رمان)، در جواب سروانکارتا از عروسکی جادویی سخن میگوید که میتواند آدمها را مثل مجسمه خشک و بیحرکت کند.