خلاصة:
شروع دوران امامت امام موسی کاظم علیه السلام مقارن بود با اعمال فشارهای سیاسی و اجتماعی بر خاندان اهل بیت(ع) از سوی حکومت عباسیان و همچنین ظهور فرقههای مذهبی در ابعاد گسترده . در چنین شرایطی و با وجود محدودیتهای بسیار، امام کاظم علیه السلام ناگزیر بودند که برای دستیابی به اهداف والایی که مدنظر داشتند به فعالیتهای فرهنگی و اجتماعی روی آورند .
اما در این بین شناخت روش های مورد استفاده توسط امام در مسیر این فعالیت ها ، از اهمیت خاصی برخوردار است هر چند که موضوعات دیگری همچون میزان کارکردهای این اقدامات و ابزارهایی که در اختیار امام کاظم علیه السلام بوده نیز به نوبه خود دارای اهمیت می باشند .برای داشتن درکی بهتر از این مباحث می بایست داده های تاریخی منابع اصیل و همچنین تحلیل هایی که در آثار نویسندگان معاصر وجود دارند مورد بررسی قرار گیرند.
ملخص الجهاز:
(شیخ طوسی، ١٣٨٢، ص ٤٩٨) تأکید و حمایت از گسترش علوم و فرهنگ در دوران زندگانی امام کاظم (ع ) فرهنگ و علوم به شدت در حال رشد و توسعه بود کـه علـل مختلفی نیز داشت از جمله : ارتباط با دنیای غرب ، تاکید دین اسلام و قرآن بر آموزش علوم و یـاد دادن آن به دیگران ، سنت پیامبر(ص ) و ائمه و احادیث فراوانی که از ایشان در این مورد نقل شـده است و همچنین فتوحات اسلام که مسلمانان را با تمدن های دیگر آشنا ساخت و...
در زمینه تربیت شاگردان هم امام کاظم (ع ) فعالیت فراوانی داشته اند و با وجود شـرایط سـختی که از سوی دولت عباسیان و مخالفان حضرت برای ایشان بوجود آمده بـود، نتـایج خـوبی در ایـن زمینه بدست آمد و یکی از عوامل پیشرفت فرهنـگ و تمـدن اسـلامی در سـال هـای بعـد، همـین شاگردان عالم و با تقوا بود که تربیت شدة مکتـب اهـل بیـت (ع ) بـوده و علـوم آنهـا را بعـدها در سرزمین های اسلامی گسترش دادند.
دو نکته اساسی که با پیشرفت کار در این پژوهش بیشتر نمایان مـیشـد ایـن بـود کـه اولا شرایط سیاسی و فرهنگی و فضای اختناقی که در جامعه آن روزگار وجود داشـت و مخصوصـا 29 محدودیت های خاصی که برای امام کاظم علیه السلام ایجاد شده بـود شـرایط را بـرای انجـام اقدامات مستقیم و پر دامنه توسط ایشان را با مشکلات اساسـی مواجـه مـی سـاخت و بنـا بـه مقتضای زمان در انتخاب نوع فعالیت های فرهنگی امام بسیار موثر بـوده اسـت و نکتـه دوم اینکـه امام کاظم علیه السلام با توجه به شرایط مذکور دقیق ترین و مطمئن ترین و سـودمند تـرین روش ها و ایزارها را در راستای دفاع از دین اسلام در برابر آفات آن عصر و اعـتلای مـذهب و فرهنگ و تمدن اسلامی و خنثی سازی تهدیداتی که دین و فرهنگ دینی را مورد هجوم قرار داده بود بکار بسته اند.