خلاصة:
نویسنده پس از مروری گذرا بر نظریات ابن سینا و ملاصدرا و سهروردی در مورد قضا و قدر، به تفصیل در مورد آراء میرزا مهدی اصفهانی سخن می گوید. اصفهانی در سخنان خود، درباره معنای کلمه قدریه در روایات و اشکال «ترجیح بلا مرجح» و بداء توضیحاتی ارائه کرده است.
the author after a brief review over the opinions of Avesina ، Mollasadra، and Suhrevardi explained the opinions of Mirza Mahdi Isfahani in details . Isfahani has elaborated on the meaning of Qadriyah in traditions، Tarjih Bila Murajjah and Bada’.
ملخص الجهاز:
"مرحوم میرزا در ادامه، معنا یافتن گزارههای دینی در باب اراده الهی و نیز اختیار بشر را منوط به چنین بیانی از مراحل تحقق شیء میداند و مینویسد: «روح ذلک یرجع إلی امکان التغییر و التبدیل بالطاعة و العصیان و الشکر و الکفران فی نعمه و إحسانه؛ و لهذا حصل له البداء و الرأی فی مقام إمضاء ما قضاه من العذاب علی قوم یونس، و فی تعذیب الامة عند إرادة هلاکهم، لقوله - عز و جل-: «فتول عنهم فما أنت بملوم»و هذا یوجب الرهبة و الرجاء الغیر المتناهیین لحسن العدل و الفضل له» (اصفهانی، همان، ص65) روح آن (یعنی: صاحب بداء بودن خداوند در تمام مراحل خلقت) به امکان تغییر و تبدیل به وسیله اطاعت و معصیت و شکر و کفران نعمتها و احسانش برمیگردد.
در اندیشه بشری قضا و قدر و علم و اراده و دیگر کمالات، یک حقیقت واحد محسوب شده که در ذات الهی مندک هستند، اما در آثار ایشان، قدر و قضا دو مرحله از تکوین اشیاء است که پس از علم، اراده و مشیت قرار میگیرد و پس از امضاء الهی به آنچه تقدیر شده، امور تحقق مییابند؛ به سبب مشیت، تعین و حدود اشیاء حاصل میشود، سپس شیء مشیت شده با اراده، صفاتش تمییز داده میشود و در تقدیر، تقدیم و تأخرها مشخص میشود و با امضاء به این تقدیرها حکم میشود و با امضاء، آنچه قضاء شده است وقوع حتمی مییابد."