درونمایه های شعر رودکی؛ سیری در آرا و اندیشه های حکیم سمرقند و بازتاب جنبش ها و گرایش های عصر سامانی بر آن مقالة

"(ناجی، 1378، 612 تا 614) سرانجام، بوداییان نیز در مقام پیروان آیین دیگری در عصر رودکی در قلمرو حکومت آل سامان می‌زیستند؛ هر چند در هیچ منبعی مشخصا به حضور یا سکونت آنان در سمرقند یا دیگر شهرهای ماوراءالنهر اشاره نشده است. 2- سیری در اندیشه‌ها و گرایش‌های رودکی چنان‌که پیشتر اشاره شد، رودکی در مقام سراینده‌ای که بالاجماع آدم‌الشعرا و استاد شاعران و به تعبیر سعید نفیسی مهندس شعر فارسی (نفیسی، 1363، 1/21) لقب گرفته است، بیش و پیش از هر چیز در ساخت شعر و ادب و زبان و بیان ادبی و به ویژه فضل تقدم و نیز تقدم فضل در شیوه‌ها و قالب‌های گوناگون شعری شناخته شده است و رودکی‌شناسان و رودکی‌پژوهان اغلب در این قلمرو به تفحص و پژوهش پرداخته‌اند. 1-2- گرایش‌های اعتقادی و مذهبی رودکی مفاهیم و درونمایه‌های شعر رودکی چنان‌که دیدیم، از یک سو بازتاب عنایتی بود که در عصر سامانی به اخلاق و تربیت و تعقل و آزادی نسبی اندیشه‌‌ها و برداشت‌های فلسفی و کلامی و فقهی و تکثر و تسامح دینی و مذهبی و نیز تعامل و تلاقی طبیعی ادیان و مذاهب و نحله‌های روزگار رودکی صورت می‌گرفت اما از دیگر سو گرایش‌های مذهبی و اعتقادی خود رودکی را هم در این میان در مواردی در آن می‌توان دید. افکار و اشعار رودکی از یک سو بازتاب آزادی اندیشه و تکثر دینی و مذهبی و خردگرایی و انسان‌مداری روزگار شاعر در قلمرو سامانیان از جمله سمرقند و دیگر بلاد ماوراءالنهر و از دیگر سو تجلی و تبلور دانش و حکمت و ژرف‌اندیشی حکیم سخن‌سنج سمرقند است که با گرایش‌ها و تمایلات خردگرایانه و انسان‌باورانه باطنی و اسماعیلی او بی‌ارتباط نبود."