خلاصة:
نام و آوازة طوس موجب شده است که این ناحیه مورد توجّه سیّاحان و پژوهشگران قرار گیرد و به سبب همین توجّه، در قیاس با شهرها و آبادیهای خراسان بیشترین مطالعات کتابخانهای و میدانی در مورد طوس صورت گیرد. اما اطلاعات جامع و گسترده در ارتباط با گذشتة طوس مرهون مطالعات باستانشناسی است؛ زیرا به یمن گمانهزنیها و کاوشهایی که اخیرا در عرصة شهر تاریخی طوس یا طابران صورت گرفته، آگاهیهای ارزشمندی نه فقط در مورد شکلگیری آن شهر، بلکه دربارة فراز و نشیبها و خلاقیتهای فکری و فرهنگی مردم آن منطقه نیز ارایه شده است. موضوع این مقاله مروری بر مطالعات باستانشناسی در طوس است که ایرانیان و غیرایرانیان به انگیزههای مختلف انجام دادهاند و حاصل آن مطالعات تصویر نسبتا روشنی از گذشتة این سرزمین اسطورهای به دست میدهد.
ملخص الجهاز:
اما اطلاعات جامع و گسترده در ارتباط با گذشتة طوس مرهون مطالعات باستانشناسی است؛ زیرا به یمن گمانهزنیها و کاوشهایی که اخیرا در عرصة شهر تاریخی طوس یا طابران صورت گرفته، آگاهیهای ارزشمندی نه فقط در مورد شکلگیری آن شهر، بلکه دربارة فراز و نشیبها و خلاقیتهای فکری و فرهنگی مردم آن منطقه نیز ارایه شده است.
طوس، طابران، مشهد، هارونیه، بارو، کشفرود طوس یا طابران١ به سبب اینکه زادگاه و خاستگاه مردان بزرگ عرصة فرهنگ و دانش بوده و تا کلانشهر مشهد فاصلة کمی داشته، مورد توجه پژوهشگران و ایرانشناسان قرار گرفته و در دو سدة اخیر اشخاص مختلف ایرانی و خارجی به بررسی و مطالعة این منطقه پرداختند.
از جمله، بقایای حصار را که ٦٠١ برج و نه دروازه داشته با قید ابعاد و اندازههای آن توضیح داده و آنگاه به توصیف تنها بنای برجای مانده پرداخته و بنایی را که «بقعه» نامیده، مفصل معرفی کرده است (رجوع شود به تصویر صفحه) تصویر گنبد هارونیه که احتمالا در سال ١٣٠١ق تهیه شده و در مطلعالشمس آمده است آن بنا که به احتمال زیاد هارونیه امروزی بوده، به نظر اعتمادالسلطنه نیمه تمام مانده و تزئینات آن کامل نشده است.
و. بارتولد در کتاب تذکره جغرافیای تاریخی ایران به تشریح طوس پرداخته و تقریبا نوشتههای فریزر و اعتمادالسلطنه را نقل کرده و نکتة جدید و جالبی را که به نقل از ژوکوفسکی در سال ٠٩٨١م نقل کرده، تپهای در محل معروف به آرامگاه فردوسی بوده که در آن کاوشهایی صورت گرفته و بر روی آن قطعات آجر و کاشی پراکنده بوده است.