خلاصة:
تاریخ جهانگشای جوینی یکی از امهات متون تاریخی ـ ادبی زبان فارسی است. جوینی در این اثر شرح وقایع و فجایع سه رویداد شگرف تاریخ ایران را در سدههای ششم و هفتم هجری، یعنی ایلغار مغول و فراز و فرود سلطنت خوارزمشاهیان و داستان اسماعیلیان ایران، به رشتة تحریر درآورده است. در این مقاله از منظر زبانشناسی نقشگرا ـ که اثر را در ارتباط با گوینده، شنونده، زمینه و موضوع آن بررسی میکند ـ کارکردهای زبانی این کتاب تحت عنوان «کارکردهای تاریخی و ادبی» کاویده و بررسی شده است و اسلوب تاریخنگاری جوینی نیز در هر سه مجلد از رهگذر مقایسهای زبانی تبیین و ارزش ادبی و میزان ادبیت هر کدام نیز نشان داده شده است.
Ta'rikh-i Jahan Gusha written by Juvaini is one of the most celebrated manuscripts in the history and literature of the persian language. Juvaini includes the history of three major events and catastrophies in the history of Iran during the 6th
and 7th century A.H, the first half of the 13th century. that is to say mongol's period, the rise and fall of Kharazmshahian monarchy, and the history of the Ismailis of Persia. This article investigates the linguistic functions of this work under the heading "historical and literary functions". Furthermore, Juvaini's manner of historiography in all the three volumes has been compared linguistically and evaluated on the literary basis.
ملخص الجهاز:
اگرچه این اثر، که اثری تاریخی به شمار مـی آیـد، مـی بایسـت فقـط از عملکـرد تعاملی زبان بهره می جسته و تاریخ را از طریق گزارههای نفی یا اثباتی بـه خواننـده یـا مخاطب خویش گزارش می نموده است ، یا دست کم عملکرد غالـب در کتـاب ایـن نـوع گزارهها می بود و کارکرد نقش هـای دیگـر بـه حـداقل مـی رسـید؛ امـا چنـین نیسـت و می توان گزارههای متن تاریخ جهان گشای را با توجه به نقش های زبـانی در سـه دسـته تقسیم بندی کرد: ١- گزارههایی با عملکرد اندیشگانی یا به تعبیر یاکوبسن با نقش عاطفی ٢- گزارههایی با عملکرد تعاملی یا نقش ارجاعی ٣- گزارههایی با عملکرد متنی یا نقش ادبی اما از آن رو که گزارههای دسـتۀ نخسـت کـه بیـانگر حـالات و انفعـالات روحـی نویسنده است ، در قیاس با گزارههای دیگر اندک است و از لحاظ بیانی و عـدم صـدق و کذب نیز با دستۀ سوم مشترک است ، می توان از آنها در ضمن دستۀ سوم بحث کرد.
اگرچه با توجه به موضوع اثر که یک روایت تاریخی اسـت بایسـتی همـۀ روایـت کتاب از نوع دوم می بود و نویسنده که درصدد گزارش تاریخی دورۀ خاصی بوده از زبـان جهت بیان قضایا و حوادث و انتقال آنها به خواننده بهره می بـرد، ولـی او از ایـن امـر بـه مثابۀ بستری مناسب برای ابداع فرمی خاص بهره جسته است ، تا آنجا که می توان گفـت اگر جوینی تنها درصدد ارائۀ گزارش تاریخی صرف بود، باید کوتاهترین راه را برمی گزیـد و از حاشیه رفتن و بهرهگیری از شـگردها و صـناعات بیـانی کـه باعـث غریبـه سـازی و نامتعارف کردن زبان است ، چشم می پوشید، حال آن که وی با ترسیم چشم اندازها و بـه تصویرکشیدن مناظر هنری زیبا، خواننده را از جادۀ زبان به حاشیه می برد تا از تماشـای خلاقیت های او و زیبایی هایی که آفریده لذت ببرد.