خلاصة:
ادبیات هر دوره چون آیینه ای مظهر و مجلای رفتار اجتماعی، فرهنگ، آداب و رسوم، جهان بینی و دیگر کنشهای اجتماع خود است.ادب فارسی و به تبع آن شعر، در زمینه انعکاس اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی از ظرفیت بالایی برخورداربوده است. با نگاهی دقیق و انتقادی به آثار گوناگون ادب فارسی، می توان چشم انداز مناسبی را از جامعه ای- که اثر در آن خلق شده است- مجسم کرد. دوره بیداری هم با عمر نسبتا کوتاه خود، یکی از ادوار تاثیر گذار بر جامعه ومتاثر از آمال و آلام مردم ایران بوده است. ادیب الممالک فراهانی یکی از شاعران بر جسته این دوره و نقطه اتصال این جریان شعری به شعر انقلاب مشروطه است. این پژوهش بر آن است تا از منظر جامعه شناختی و رویکرد اجتماعی به شعر میرزا صادق امیری معروف به ادیب الممالک فراهانی بپردازد.
ملخص الجهاز:
"موضوع نقد اوضاع وحاکمان پیش از این با میرزا فتحعلی آخونـد زاده ، میـرزا عبـدالرحیم طـالبوف ، حاجی زین العابدین مراغه ای و تحت تأثیرترجمة آثاری چون کمدی مردم گریز، سرگذشت حاجی بابای اصفهانی ، بوسة عذرا، تلماک و بیان اندیشه های اجتماعی در آثار میـرزا آقاخـان کرمـانی و نـاظم الإسـلام کرمانی و سخن از قانون، آزادی، وطن و وطن دوستی ، اتحاد اجتماعی در نوشته های امثـال میـرزا ملکـم ، سپهسالار، شیخ احمد روحی ، امین الدولة بزرگ و دیگران آغاز شده بود، در شعر یغمای جندقی ، فـتح الله خان شیبانی و ادیب الممالک فراهانی ابعاد دیگری به خود گرفت و پیش در آمدی برای ادبیات مشـروطه گردید.
الف - جریانها وپدیده های سیاسی و اجتماعی درنگاهی به اوضاع سیاسی و اجتماعی دورة بیداری به این نکته اشاره شد که : این دوره در میانـة سـطلنت قاجار، رویدادهای گوناگونی را تجربه کرد که شاعری چون میرزا صادق امیری هم بنـابر تعهـد اجتمـاعی ، الهام از اوضاع و احوال و شکل گیری نوعی جهان بینی جدید در میان آنان توانسته است ایـن حـوادث را در شعر خود بازتاب دهد و گاهی خود شاعر در بطن حوادث قرار گیرد و فقط نقش نظاره گر و بازگو کننـده را نداشته باشد.
در ایـن دوره گروهی از شاعران و نویسندگان با باز شدن دروازه های فکری و فیزیکی جهان خارج و ورود اندیشه ها، فرهنگها و پیشرفتهای علمی و فن آوریهای نو و روز افزون بشرـ که از دورة صفویه در بعد اندکی به روی شاهان و مردم ایران آغاز شده بود ـ به فرنگ سفر کردند و تلاش نمودند مظاهر دانش ،تمدن و فـن آوری آنان را در شعر خود باز تاب دهند که از ایـن حیـث میـرزا ابوالقاسـم فرهنـگ ،پسـر وصـال شـیرازی در سال (١٣٠٤ه ."