خلاصة:
زمینه و هدف: امروزه، حقوق شهروندی از دغدغه های اندیشمندان علوم اجتماعی و از موضوعات موکد جوامع مدنی است. نگرشی بر مقولات این حوزه، مبین این است که می توان به جای اتخاذ موضعی انفعالی و تکرار ادبیات سیاسی ـ اجتماعی غرب، با تقاعدی خاضعانه بر خوان فراخ شریعت، جلوه های راستین حقوق شهروندی را دریافت. این مختصر، شمایی از حقوق شهروندی در قرآن و نهج البلاغه را به قاب کلام می کشد تا شاید اندیشه پژوهندگان را به سمت جستارهای بیشتر و عمیق تر معطوف دارد. هدف این مقاله بررسی مفهوم شناختی شهروندی و ردپای آن در قلمرو قرآن و سنت است.روش: روش تحقیق در این پژوهش توصیفی- تحلیلی است که با اتکای به بررسی منابع اسلامی صورت می پذیرد.یافته ها: در آیات قرآن و کلام معصومین ضمن تبیین قواعد کلی حقوق شهروندی، ساز و کارهایی در پیاده سازی و تبلور این حقوق در اجتماع طراحی شده است.بحث و نتیجه گیری: به رغم ظاهر نوظهور اصطلاح حقوق شهروندی و توهم ابتنای آن بر آموزه های لیبرال، ابعاد مفهومی و ضرورت پاسداشت این حقوق، پیش از این با انسجامی بی بدیل در آموزه های اسلامی وجهه توجه و تاکید شارع قرار گرفته است. با نگاهی به قرآن و نهج البلاغه، ابعاد حقوق شهروندی و لزوم رعایت حقوق انسانی بدون اعمال ممیزاتی چون تیره و تبار و حتی مذهب (در قدر متیقنی از این حقوق)، به وضوح قابل مشاهده است. با وجود این، تحقق حقوق شهروندی مستلزم شناخت آحاد مردم اجتماع از کلیه حقوق اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، مدنی و سیاسی خود می باشد. به نظر می رسد این مهم با اتخاذ راهبرد افزایش سطح آگاهی شهروندان و نهادینه سازی تدریجی اصول حقوق شهروندی از طریق آموزش های هدفمند و ایجاد انس با آموزه های قرآن و سیره معصومین (ع) ضمن کارگذاری بسترهای عمل به حقوق مزبور، در تمامی سطوح زندگی اجتماعی از سوی شهروندان، میسر خواهد گردید.
ملخص الجهاز:
واژگان کلیدی حقوق شهروندی، فقه اسلامی، قرآن ، نهج البلاغه / مقدمه حقوق شهروندی از ضروریات جامعه مدنی است و شهروند از مهم ترین مفاهیم اجتماعی ـ سیاسی است که همواره در طول تاریخ راه پرفراز و فرودی پیموده و از طرف متفکران و صاحب نظران علاقمند به مسائل اجتماعی از ادوار باستان تاکنون مورد بحث و چالش قرار گرفته است .
حقوق شهروندی یکی از مباحث محوری حقوق معاصر میباشد که برخی از پژوهشگران ، پیشینه آن را در اعلامیه استقلال آمریکا و اعلامیه حقوق بشر ردیابی میکنند و معتقدند برای تتبع در چیستی حقوق شهروندی، باید این مفهوم را در ادبیات حقوقی کشورهایی که داعیه رسیدن به بلوغ دموکراتیک را دارند، کنکاو نمود، اما مفاهیم حقوق شهروندی در معنای عام خود شاید از زمانی که انسان از شکل ابتدایی زندگی بیرون آمد، همواره مورد توجه بوده است .
دریافتی که از این مفهوم در نهج البلاغه به دست میآید، همان هدف و غایت اجرای حقوق شهروندی در نگاه حضرت است که زدودن غبار / جهل از چشمان بشر و اشارت بر کوره راه بیعدالتی برای راست نمودن کجیهای ره یافته در حق میباشد.
روی سخن قرآن و سنت همواره فراتر از شهر و کشور بوده و تمامی انسان ها را خطاب قرارداده و از امت واحد اسلامی سخن گفته شده که این هدف جز در رعایت حقوق افراد اعم از فردی و اجتماعی و در واقع کلیه حقوقی که یک انسان میتواند داشته باشد، میسر نخواهد بود.