خلاصة:
يكي از عناصر مهم در تزئين بناهاي ايراني، آب است. آب در اشكالي چون حوض، فواره و نهر با طراحي هايي بديع و زيبا در بناهاي دوره اوليه معماري اسلامي ايران به كار گرفته شده است. بر اساس بررسي هاي انجام شده روشن شد كه سبك هاي بخصوصي در طراحي آب در اين دوران وجود داشته است كه از نظر رفاهي، نمادين و زيبايي شناسي در خور بررسي است. به دليل برخورداري اين سرزمين از اقليمي كويري، برخي از اين طرح ها در ايران باستان سابقه داشته و پس از اسلام در اثر آميختن با نيازهاي شرعي و الگوي بهشت قرآني به اوج خود رسيده و در ديگر سرزمين هاي اسلامي نيز تكرار شده است. در پژوهش حاضر علاوه بر معرفي اين سبك ها با نگاهي مقايسه اي، به ريشه ها، زمينه ها و جنبه هاي زيبايي شناسي آنها پرداخته شده است.
ملخص الجهاز:
"در کوشک هایی نظیر آق سرای که در اطراف خود از فضای وسیع و کـافی بـرای احداث مخازن آب برخوردار بودند، طبیعتا هیچ نیازی وجود نداشت که حوض های بـزرگ بـه حیاط کوشک منتقل شود، مگر اینکه این کار با هدف تکمیل طراحی بنـا و جنبـه هـای تزئینـی مورد توجه قرار گرفته باشد.
تزئینات و آرایه های درخت باغ سـلطانیه مثـل میـوه هـا و پرنـدگان آوازخـوان ، جلوه ای بهشتی به آن مـیداده اسـت و ایـن فـرض را تقویـت مـی کنـد کـه در نظـر بانیـان و سازندگان کاخ ، این حوض فواره ، نمادی از چشمه آب حیات بوده است .
فرخی سیستانی در قصیده ای در خاطرات مسافرت از سیستان به بست به چشـم انـداز رود هیرمند در این کاخ اشاره کرده است : اندرین اندیشه بودم کز کنار شهر بست بانـگ آب هیرمند آمد بگوشم ناگهـان منـظر عالی شـه بـنـمـود از بـالای دژ کاخ سلطانی پدیدار آمد از دشت لگان (فرخی، ٨٢) عنصری نیز در ثنای محمود و ستایش لشکرگاه سروده است : بفر قصر تو شد خوب همچو عقد بـه در هوای بست و لب هیرمند و دشت لگان ور از رواق گشاده نظر کنی سوی آب همـه قـوام جسـد بینی و غـذای روان بـروی صـحرا چـندانکه چشم کار کـند کـشیـده بـینی پـیـروز رنـگ شـادروان روان تخـت سـلیـمان و آب زیر روان بسان صرح ممرد١ که خلق ازو بـگـمان (عنصری، ٨٧) در باغ های ملکشاه سلجوقی در اصفهان نیز از منظره زاینده رود بهره برداری شده بـود."