خلاصة:
سبک آوازی خیال ، یکی از سبک های آوازی شمال هند است که امروزه نیز در شکل و هیئت جدیدی به حیات خود ادامه می دهد. دربارة مبدع این گونة آوازی میان محققان اختلافـاتی وجـود دارد، امـا نقطـة اشتراک آنان اعتقاد به التقاطی بودن این سبک اسـت . درواقـع همـة محققـان ، خیـال را زاییـدة امتـزاج فرهنگ موسیقیایی هندی با فرهنگ موسیقی ایرانی می دانند؛ به خصوص موسیقی رایـج میـان صـوفیان خراسان ایران که به قوالی شهرت دارد. گروهی بر آن اند که پایه گذار این نوع آواز، امیـر خسـرو دهلـوی است .
ملخص الجهاز:
"در مرآت آفتابنما آمده است امیر خسرو موسـیقی کرناتیـک را که در شمال هند درک نمی شد به گونه های مختلف قول ، ترانه و خیـال درآورد و راجـه مان و سلطان حسین شرقی بعد از او خیال ها تصنیف کردند (شاهنوازخان ، ص ٥١٩).
محققانی که امیرخسرو را مبدع خیال می دانند بر آن اند که وی این نوع موسـیقی را تحت تأثیر موسیقی قوالی به وجود آورده است (٨-٦.
البته نباید این موضوع را از نظر دور داشت که جونپور در آن زمان مرکز چشتیه به حساب مـی آمـد و احتمـال دارد خیال که بیشترین سهم را از قوالی گرفته اسـت تحـت تـأثیر مرکزیـت قـوالان در جونپور اگر توسط حسین شرقی ابداع شده باشد، باز هم متأثر از موسیقی دراویش باشد .
گونه های قدیم موسیقی آوازی کلاسیک در شمال هند است مانند خیال بر پایـة بداهـه شکل می گیرد و بر اساس اصولش غایت ایـن موسـیقی عبـادت و یـاد خداسـت و آن را بیشتر عملی عابدانه می دانستند، البته بعدها این موسیقی به دربار راه پیدا کرد (کلانتری ، ص ٦٥-٦٦؛ خالقی ، ش٣، ص٤٥).
با این اوصاف خیال به احتمال زیاد ردی در موسیقی بومی هند داشته و امیر خسـرو با تأثیر از آن و موسیقی قوالی ، نوعی دیگر از آن به وجود آورده و به همین شکل سلطان جونپور آن را با موسیقی درباری آمیخته و نیز سادرنگ از ترکیب آن با دهرپـد گونـه ای جدید پدید آورده است ."