خلاصة:
ابن خرداذبه ، نخستین جغرافیدان مکتب جغرافیایی اسلامی و چهره ی شاخص این مکتب بود. وی خالق مسالک و ممالک ، مربوط به نیمه ی اول قرن سوم هجری است . اثر وی در زمره ی نخستین و گرانترین متون جغرافیایی مشهور به مسالک و ممالک است که یک رشته ی تالیفات مهم را در دوره های بعد به وجود آورد. ابن خـرداذبه را بـحق می توان پدر جغرافیای اسلامی دانست ، چون راه و روش جغرافیانویسی به زبان عربی را پیریزی کرد. ولی همانطوریکه کـرامرز (آلمانی) گفته او مـبتکر این شیوه المسالک و الممالک نبوده و احتمالا طرح و نمونه ای کهن تر در این موضوع در اختیار داشته ، به احتمال زیاد ترجمه ای از مـتون پهـلوی درباره ایران قدیم در دسترس وی بوده است . او کتاب جغرافیای بطلمیوس را از یک زبان بـیگانه احتمالا یـونانی یـا سریانی یا پهلوی، به عربی ترجمه کرده است و همین مساله باعث آشنائی او با جغرافیای یونانی شده و از وصـف او دربـاره حدود ربـع مسکون جهان و تقسیم خشکیهای جهان به خوبی استنباط میشود. ابن خرداذبه ، تاثیر به سزایی بر جغرافیدانان پس از خود داشت . میتوان گفت یعقوبی، ابنفقیه ، ابن رسته ، جیهانی، ابن حوقل ، مقدسی و مسعودی هـر یـک به نوعی از او، به ویژه روش ویدر جغرافیای توصیفی، بهره گرفته اند. در این مقاله به بررسی کتاب او می پردازیم و زوایای تاریخ نگاری این کتاب را مورد کنکاش و تحلیل قرار می دهیم .
ملخص الجهاز:
ولي همانطوريکه کـرامرز (آلماني) گفته او مـبتکر اين شيوه المسالک و الممالک نبوده و احتمالا طرح و نمونه اي کهن تر در اين موضوع در اختيار داشته ، به احتمال زياد ترجمه اي از مـتون پهـلوي درباره ايران قديم در دسترس وي بوده است .
او کتاب جغرافياي بطلميوس را از يک زبان بـيگانه احتمالا يـوناني يـا سرياني يا پهلوي، به عربي ترجمه کرده است و همين مسأله باعث آشنائي او با جغرافياي يوناني شده و از وصـف او دربـاره حدود ربـع مسکون جهان و تقسيم خشکيهاي جهان به خوبي استنباط ميشود.
) نام کامل او را، ابوالقاسم عبدالله بن عبدالله بن عبد الرحمن بن خرداذبه الخراساني گفته است (تاريخ گزيده ، حمد الله مستوفي.
ابن خرداذبه در کتابش به وصف راه ها بسنده نکرده ، بلکه مطالب ديگري نيز دارد که احتمالا بعدها به کتاب افـزوده شـده است .
مقدسي هم داستان سد را آورده و آنرا بنام سد ذو القرنين خوانده و سند آنرا کتاب ابن خرداذبه نقل کرده ، ميگويد؛ او وزير خليفه بـود و بـر دانشهاي انباشته در گنجينه هاي امير مؤمنان دست داشته است (احسن التقاسيم .
) نيز در زمينه عـجايب سـرزمين هاي مختلف و غيره از کتاب ابن خرداذبه استفاده فراواني برده است (نزهۀ القلوب .
و باربيه دومينار خاورشناس معروف فرانسوي، کتاب «المسالک و الممالک » ابن خرداذبه را ترجمه و چاپ نمود.
صص ٤٧-٥٥-٥٦-١٥٧) و در دهه هفتم قرن گذشته هم ،کونيک و روزن خاورشناسان روسي تحقيقات مهمي درباره المسالک و الممالک ابن خرداذبه کرده اند، و بارتولد مورخ بزرگ روسي، از کـتاب ابـن خرداذبه ، در آثارش تجليل فراوان کرده است (تاريخ الادب الجغرافي،ج ١.