خلاصة:
عَیّاران گروهی از جوانمردان فقیر و بی باک بودند که در تحولات بغداد عهد عباسی نقشی بسزا ایفا کردند؛ این گروه از افراد را به اقتضای محل ظهورشان به نامهای گوناگون و گاه مشابه شطّاران، زَواقیل، صَعالیک، طَرّاران، عَقُوره، فَتاک، ظُرَفاء و جوانمردان نیز خوانده اند ؛ بااین حال، بیشتر مورخان برآنند که این افراد در واقع راهزنان و غارتگرانی بودند که تابع قانون خاص و سلسله مراتب مخصوص خود بودند. در اواخر قرن دوم هجری آنان با استفاده از نزاع میان امین عباسی(حک :193- 198ق.) و مأمون عباسی(حک : 198- 218ق.) توانستند برای نخستین بار از میان تودههای گمنام و فرودست جامعه بیرون آمده بر تحولات سیاسی بغداد آن زمان تاثیر گذارند. پژوهش حاضر با استفاده از روش زمینه شناسی تاریخی به بررسی اسباب و علل نقش آفرینی سیاسی عیّاران در بغداد اواخر قرن دوم پرداخته و اینکه عیاران در درگیری امین و مامون چگونه برای اولین بار نقش سیاسی خود را ایفا کردند؟
ملخص الجهاز:
در منـابع متقـدم و متـأخر، چـه در ذیـل بـابی مخصـوص و چـه در ضـمن بیـان رخدادهایی که زمینه ساز حضور عیاران بوده ، از آنان سخن به میان آمده است ؛ بـرای نمونـه مسعودی ، طبری و ابن اثیر، ضمن شرح جنگ امین و مأمون در بغداد، از چگـونگی حضـور عیاران ، شمار و دسته بندی های آنان سخن به میان آورده اند.
فزونـی شـمار عیاران و حضور آنان در برخی نبردها سبب می شد تا این گروه بـه بهانـه دریافـت سـهمی از دستاوردهای جنگی ، بیشتر در نبردهای خارجی و درگیری های مرزی به کار گرفته شـوند و نخستین حضورشـان در حادثـه ای سیاسـی و درون مرزهـای خلافـت و پایتخـت آن ، آنگـاه است که لشکریان امین از ادامه نبرد با سپاهیان مأمون بازماندند و اینان با عنوان محمدیه و به طرفـداری از محمـد امـین در برابـر مأمونیـه / طرفـداران مـأمون بـه دفـاع از خلیفـه و بغـداد برخاستند (عبدالمولی ، ١٤١٠: ٣٤).
انگیزه هایی که باعث شرکت گسترده عیاران در نبرد قصر صالح شـد و ایـن نخسـتین حضور جدی و مؤثر آنان در عرصه حوادث نزاع امین و مأمون بـه شـمار مـی آیـد (طبـری ، بی تا، ج ٨: ٤٥٥).
نتیجه گیری عیاران بغداد گروه های پراکنده ای از میان توده مردم بودند که تـا وقـوع نـزاع میـان امـین و مأمون ، امکان نقش آفرینی چندانی در امور سیاسی و یا نظامی برای آنـان فـراهم نبـود.