خلاصة:
ثبات حکومت شاهرخ میرزا بر متصرفات وسیع تیمور در ایران، مقتضی رابطه سیاسی - فرهنگی با عثمانی برای جلوگیری از نافرمانی ترکمنان آققویونلو و قراقویونلو و کنترل جنگ قدرت بین نوادگان تیمور در غرب ایران و عراق عرب بود. فراتر از چهار دهه رابطه حسنه تا مرگ شاهرخ (850 ق، باعث مهاجرت علمی دانشمندان عثمانی به ایران و انتقال سنتهای مدارس ایرانی به دیار عثمانی، در بازگشت آنها شد. هرچند این داد و ستد علمی بین دو کشور، تا پایان دولت سلطان حسین بایقرا در هرات نیز ادامه داشت، برافتادن حکومتهای باثبات و روی کار آمدن صفویان، کوچ عدهای دیگر از عالمان غیرشیعی به سرزمین عثمانی را باعث گشت. پادشاهان عثمانی نیز در قالب حمایت از آنها، از این فرصت برای انتقال علوم و سنن مدارس ایرانی و تشکیل دوره علوم عثمانی بهره گرفتند. امپراتوری عثمانی از این مهاجران، در مقامهایی نظیر طبیب خاص، قاضی عساکر و معلم مدارس، استفاده کرد و آنها را به سراسر عثمانی گسیل داشت. در این میان، صفویان نیز با جذب و استقبال از دانشمندان شیعی همچون شیخ بهاءالدین عاملی و علی بن هلال کرکی با جامعیت علوم عقلی و نقلی، به ترویج علوم در قلمرو صفویه اقدام نمودند.
ملخص الجهاز:
فراتر از چهار دهه رابطه حسنه تا مرگ شاهرخ (850 ق، باعث مهاجرت علمی دانشمندان عثمانی به ایران و انتقال سنتهای مدارس ایرانی به دیار عثمانی، در بازگشت آنها شد.
هرچند این داد و ستد علمی بین دو کشور، تا پایان دولت سلطان حسین بایقرا در هرات نیز ادامه داشت، برافتادن حکومتهای باثبات و روی کار آمدن صفویان، کوچ عدهای دیگر از عالمان غیرشیعی به سرزمین عثمانی را باعث گشت.
در این میان، فقط بخش کوچکی از خراسان به مرکزیت هرات و تحت حکومت سلطان حسین بایقرا، آخرین مأمن دانشمندان و هنرمندان دوره تیموری به شمار میرفت و همچنان داد و ستد علمی با عثمانی، همچون زمان شاهرخ برقرار بود.
شهرت علمی سمرقند، با مدرسه و رصدخانه معروف و مدارس هرات، با وجود دانشمندانی همچون: جلالالدین اوبهی، رکنالدین محمد خوافی، صاینالدین علی اصفهانی، جلالالدین عبدالرحیم صدر - متخصص در نجوم و هیئت - حسامالدین ابراهیم شاه کرمانی - طبیب - قوامالدین شیرازی - معمار عمارت گوهرشاد هرات و رصدخانه سمرقند - و فرخ هراتی «که ریختهگر کمان رعد با دعوی انداختن سنگ چهارصد من بود و شاهرخ در شمال کوه بادلیکا با عوام و خواص برای امتحان آن جمع گشتهاند» (خواندمیر،1362، ج3، ص621)- به ثمر نشست.
(طاش کبریزاده، 1412ق، ص67 / افندی، 1411ق، ج1، ص149) قطبالدین بن نفیس، زبدهترین طبیب سلطان محمد فاتحکه آغاز دانشاندوزی را از دولت ابوسعید تیموری و قبل از نبرد با اوزون حسن داشت، «با تأسیس مدرسه طبابت، خلف حکمای ایرانی و مقتدای اطبای عثمانی و مشهور به جالینوس زمانه بود».
(صفا، 1363، ج5، ص356) کوششهای سلطان بایزید دوم در جذب دانشمندان ایرانی، همزمان با آغاز سلطنت شاه اسماعیل هم در کوچ به عثمانی مؤثر افتاد.