خلاصة:
بازشناسی اندیشهها و رفتارهای فرق و مذاهب اسلامی یکی از نیازهای علمی جامعه به شمار میآید. زیرا میتواند به شناخت دیدگاههای مختلف اعتقادی و مذهبی که در ادوار مختلف تاریخ اسلامی وجود داشته و آثاری که از خود بر جای گذاشته کمک کند. از جمله این فرق که تأثیرات درخور توجهی داشته، فرقه خطابیه است. رئیس این فرقه محمد بن مقلاص اسدی، معروف به ابوالخطاب بوده که در نیمۀ نخست سدۀ دوم، افکار غالیانه را ترویج میکرده و پیروانی داشته است. نوشتۀ پیش رو به این سه مسئله پاسخ داده است: 1. چه عواملی سبب غلو آنان بوده است؟ 2. آیا این فرقه زمینههای جعل حدیث را فراهم کرده است؟ 3. امامان (ع) چه واکنشی به این جریان داشتهاند؟ بررسی منابع فرقهشناختی، حدیثی و رجالی نشان میدهد رسیدن به منافع مادی و برخی اهداف سیاسی و ریاستطلبی از مهمترین انگیزههای غلو خطابیه بوده است و عمدهترین بسترهای جعل حدیث را آنان، بهویژه در زمینه فضایل و علم غیب ائمه (ع) و نیز حوزههای کلامی همچون اعتقاد به حلول خداوند در اشخاص فراهم کردند. روش بهکاررفته در این پژوهش توصیفی- تحلیلی است.
ملخص الجهاز:
امامان (ع) چه واکنشی به این جریان داشتهاند؟ بررسی منابع فرقهشناختی، حدیثی و رجالی نشان میدهد رسیدن به منافع مادی و برخی اهداف سیاسی و ریاستطلبی از مهمترین انگیزههای غلو خطابیه بوده است و عمدهترین بسترهای جعل حدیث را آنان، بهویژه در زمینه فضایل و علم غیب ائمه (ع) و نیز حوزههای کلامی همچون اعتقاد به حلول خداوند در اشخاص فراهم کردند.
این پدیده که میتوان آن را به صورت جریانی تاریخی پیگیری کرد، در زمان حضور ائمه (ع) و مشخصا در عصر هویتبخشی به تشیع در دورۀ صادقین (ع) رشد خود را آغاز کرد و ضربههای محکمی بر جریان اصیل تشیع وارد ساخت؛ زیرا علاوه بر آشفتگی در عقاید و اعتقادات آنان و ایجاد تفرقه و اختلاف بین مؤمنان، شیعیان را در نظر دیگران، افرادی بیقید و بند در فروعات دینی نشان میداد و دستاویزی برای فرقههای متعصب اهل سنت ایجاد میکرد تا آنان به بهانۀ تفکرات انحرافی غلات، همۀ شیعیان را سرکوب، تحقیر و شماتت کنند.
خطابیه افزون بر عقایدی مانند الوهیت امام (بغدادی، 1992: 27؛ تهانوی، 1996: 1/752)، تشبیه (مقریزی، 1418: 4/181)، تناسخ (اسفراینی، 1359: 106؛ غفار، 1415: 131)، حلول روح الاهی در ائمه (ع) (رازی، 1413: 46-47؛ بغدادی، 1408: 242)، انکار قیامت (ایجی، 1325: 8/386) بر علم غیب مطلق دربارۀ امامان (کشی، 1409: 291-292؛ مجلسی، 1403: 25/321-322) و توانایی ایشان در تقسیم روزی بندگان (واسطی بغدادی، 1364: 87؛ نجاشی، 1365: 416) تأکید میکردند.
نتیجه یکی از فرقههایی که دچار اندیشههای غالیانه شدند و حدیث جعل میکردند، فرقۀ خطابیه به رهبری محمد بن مقلاص بن ابی زینب است، که بهشدت مسئلۀ غلو دربارۀ امامان شیعه را گسترش میدادند و برای این کار انگیزههای مختلفی داشتهاند.