جایگاه عقل در معارف اعتقادی از دیدگاه فیض کاشانی مقالة

بحث از ماهیت عقل، و نقش و جایگاه آن در فهم و تنسیق عقاید و نیز نسبت عقل با وحی و سنت نبوی از مهم ترین مسائل کلامی است، از دیرباز تا کنون، که دو دیدگاه عقل گرایی و نص گرایی را در بین عالمان دینی به وجود آورده است. در این میان، اندیشه فیض کاشانی همواره با ابهام همراه بوده است. عده ای با تکیه بر برخی کتاب های او، همچون عین الیقین، انوار الحکمه و اصول المعارف، که همسو با عقل گرایی به نگارش درآمده اند او را عقل گرا معرفی نموده، عده ای دیگر با تکیه بر برخی دیگر از کتاب های او، همچون المعارف، وافی، شافی و نوادرالاخبار، که همسو با نص گرایی است او را نص گرا معرفی می کنند. تحقیق حاضر با عنایت به تمام آثار به جا مانده از این اندیشمند قرن یازدهم عقل گرایی او را در حوزه عقاید به اثبات می رساند.

"دیدگاه فیض کاشانی دربارة جایگاه عقل در معارف اعتقادی به نظر می‌رسد برای روشن شدن دیدگاه فیض لازم است، در مرحلة اول، جایگاه علم کلام در اندیشة او مشخص شود و، در مرحله دوم، موضع او دربارة حسن و قبح عقلی ـ که یکی از مهم‌ترین مبانی عقل گرایان است ـ تبیین گردد و، در مرحله سوم، اتکای او به عقل در تبیین و اثبات عقاید بنیادین و غیربنیادین مورد توجه قرار گیرد. (فیض، 1384: 2/1019) استدلال دیگر فیض در این زمینه استدلالی است که برای بقای روح اقامه کرده است و از رهگذر آن وجود جهان آخرت را اثبات می‌کند؛ دلیلی که او بر بقای نفس ارائه می‌دهد این است که معدوم شدن یک شیء به دو علت می‌تواند صورت گیرد: علت اول آن است که یکی از اسباب اربعة آن – فاعل، غایت، ماده و صورت - از بین برود که دربارۀ نفس چنین چیزی قابل تصور نیست به جهت آنکه فاعل و غایت او خداست که هیچ‌گاه عدم بر او عارض نمی‌شود از طرف دیگر، به سبب مجرد بودن نفس از ماده فرض از بین رفتن ماده‌اش نیز برای او قابل تصور نیست، همان‌طور که فرض از بین رفتن صورت او نیز قابل قبول نیست، چراکه روح صورت ندارد بلکه صورت او همان ذات اوست. (همو، 1425: 276) همان‌گونه که ملاحظه شد، استدلال‌های کاملا عقلانی فیض بر اثبات وجود خدا، توحید، نبوت و معاد، به روشنی، بیانگر آن است که او عقل را در معرفت به اصول اعتقادی به عنوان یک منبع مستقل در کنار قرآن و سنت پذیرفته است اما نوشتار حاضر، فراتر از آن، شواهدی ارائه می‌کند که او، علاوه بر اصول دین، در برخی از آموزه‌های دینی مربوط به عقاید که از فروع اعتقادی شمرده می‌شوند نیز نگاه استقلالی به عقل داشته است."