خلاصة:
زرتشتیان، مسیحیان و یهودیان به عنوان «اهل کتاب» همواره در سرزمین های اسلامی و در کنار مسلمانان زیستهاند. این همزیستی از آغاز منوط به شروطی بوده که در قرارداد مربوط به «اهل ذمه» مورد پذیرش آن ها قرار گرفته است. در این قرارداد برای اقلیت ها در ایجاد فضاهای شهری و آثار معماری شروطی معین شده است. اینکه شروط قرارداد ذمه چگونه و تا چه میزان در شکل معماری و فضاهای شهرهای ایران بازتاب یافته، پرسش اصلی این تحقیق است. بنابراین، دو محله تاریخی یهودی نشین (جوباره) و مسیحی نشین (جلفا) انتخاب شده و مورد بررسی های نظام مند نگارندگان قرار گرفته است. انتخاب این دو محله به این دلیل است که از دوره صفوی تا کنون پیوسته مورد استفاده بوده و فضاهای معماری آن ها تقریبا سالم و قابل مطالعه باقی مانده است. در تحلیل داده های میدانی روشن شد که درپی افزایش قدرت فقیهان در دوره صفوی، اقلیت های ساکن در شهرهای ایران چاره ای جز اجرای شروط مطرح در قرارداد ذمه را نداشته اند. تفاوت های موجود در بافت معماری و فضای شهری دو محله جلفا و جوباره اصفهان نشان می دهد در کنار مسائل مذهبی، شرایط متفاوت سیاسی پیروان این دو مذهب سبب شده که در دوره صفوی، جوباره تنزل کند و جلفا دوره اوج خود را بگذراند. همچنین، با تیکه بر داده های تاریخی می توان گفت میزان اعمال شروط یادشده به عوامل متعددی از جمله جایگاه سیاسی یهودیان و مسیحیان و نقش حامیان بین المللی آن ها بستگی تام داشته است.
ملخص الجهاز:
تأثیر موازین فقهی بر شکل یابی معماری و محله های مسکونی اقلیت های یهودی و مسیحی در اصفهان دورة صفوی حسن کریمیان ١*، میثم نیک زاد 1 ٢ (تاریخ دریافت : ٩٠/٩/٦، تاریخ پذیرش ٩١/١١/١٧) چکیده زرتشتیان ، مسیحیان و یهودیان به عنوان «اهل کتاب » همواره در سرزمین های اسلامی و در کنار مسلمانان زیسته اند.
شاهان صفوی تا چه حد از اجرای شـرع مقـدس نسـبت بـه اهـل ذمـۀ اصـفهان حمایـت میکرده اند و آیا این مسئله نیز در بافت این شهر انعکاس یافته است ؟ فرضیه های مقاله آن است که در دورة صفوی با اوج گیری قدرت فقیهـان ، اقلیـت هـای ساکن در شهرهای ایران برای اجرای شروط قرارداد ذمه در تنگنای بیشتری قرار داشته اند و آثار این سخت گیریها در بافت محله های آنان تاحدودی قابل مطالعه اسـت .
2 در این مقاله ، ابتدا دیدگاه اسلام دربارة اقلیت های دینی ساکن در جامعۀ اسـلامی و سـپس تفاوت رفتار شاهان صفوی با اقلیت های مورد تأیید اسلام و تأثیر آن بر بافت محله هـای شـهر اصفهان بیان شده است .
اگرچه در شهرهای ایران در دوران اسـلامی دیگـر هـیچ محلـه ای برحسـب نظـام طبقـاتی آن چنان که در عصر ساسانیان معمول بود شـکل نگرفـت (٢٧٠-٢٣٧ :٢٠١١ ,Karimian)، از قرن سوم هجری به بعد با محله هایی برمبنای قوم و قبیله ، نژاد، زبان ، فرقـه و بـه ویـژه مـذهب مواجه هستیم (حبیبی، ١٣٨٣: ٤٨)؛ آن چنان که شیعیان ، شـافعیان ، حنفیـان و حنبلیـان و حتـی زرتشتیان ، مسیحیان و یهودیان در محله های جداگانه به سر میبردند (سلطان زاده ، ١٣٦٨: ٣٦٧).