خلاصة:
اهمیت خوشنویسی و رواج گسترده و سریع آن در جهان اسلام (ایران و بلاد اسلامی) با اصلیترین کاربرد آن، یعنی کتابت قرآن، ارتباط داشت.اهمیت قرآن در اعتقادات اسلامی و تلاش مسلمانان در تحسین خط قرآن که عملی مقدس به شمار میآمد، سبب شد خوشنویسی در همه جای جهان اسلام به سرعت گسترش یابد.از اینرو، در هر منطقه خوشنویسانی بودند که به کتابت کلام حق میپرداختند.در این میان، تاثیرات منطقهای و علایق هنرمندان و حمایت پادشاهان هر منطقه در پیدایش شیوههای خاص موثر بود و همین امر به غنای خوشنویسی میافزود.بنابراین، بررسی وضعیت خوشنویسی در حیطه کتابت قرآن در جهان اسلامی، میتواند آگاهیای عمومی از رونق و رکود خطوط قرآنی در مناطق اسلامی به دست دهد.در این مقاله، نگارنده میکوشد به روش تاریخی و با هدف آشنایی با حدود و ثغور و اوج و فرودهای خطوط در جهان اسلام، نمایی کلی از وضعیت خطوط قرآنی در این مناطق ارائه کند.
ملخص الجهاز:
٢. کتابت قرآن در صدر اسلام گفته اند نخستین مصحف کامل را زیدبن ثابت در زمان ابوبکر گرد آورد و کتابت کرد که این مصحف پس از وفات ابوبکر، نزد حفصه ، دختر پیامبر (ص )، بود (ابن ندیم ، ١٣٦٦: ٤٢).
پس از انتقال مرکز خلافت به کوفه ، انواع خطوط کتابت قرآن تنوع بسیار یافت که به اشتباه ، همۀ این شیوه ها کوفی نامیده شده است .
گویا نخستین خطی که در ایران برای کتابت قرآن استفاده شد، خط پیرآموز بوده است که کیفیت آن مشخص نیست (ابن ندیم ، ١٣٦٤: ١١؛ مایل ، ١٣٦٩: ٩٧ و ٤٢١).
نحوة استفاده از خطوط شش گانه در کتابت مصحف های قرن ششم چنان کامل و پیشرفته است که میتوان نتیجه گرفت این خطوط از همان قرن چهارم ، مراحل ترقی و کمال را پیموده اند (لینگز، ١٣٧٧: ٩٩).
) که اصول خطوط شش گانه به تکامل رسید (بیانی، ١٣٦٣: ٧٦٣)، بسیاری از خوشنویسان از خطوط محقق ، ریحان و نسخ در کتابت مصحف ها استفاده میکردند؛ اما درکنار این خطوط ، خط کوفی و دیگر خطوط مانند مؤانق ، اشعار و مصاحف نیز کاربرد داشت (فضایلی،١٣٦٢: ٢٠٨).
در هند نیز پیش از حکومت گورکانیان ، وضع خوشنویسی و کتابت قرآن چندان روشن نیست ، ولی اندک آثار به جامانده نشان میدهد که مسلمانان هند از خطی به نام بیهاری در کتابت برخی از مصحف ها استفاده میکردند که نوعی نسخ هندی به شمار میرود و در آن بیشتر بر قوس های زیر خطی حروف تأکید میشد (جیمز، ١٣٨١: ١٠٢).