خلاصة:
خوانسار یکی از شهرهای معتبر ناحیه اصفهان در روزگار حاکمیّت قاجار بوده است. از این شهر در متون
تاریخی بهکرّات یاد شده و شهر بهکرات مورد بازدید سفرنامهنویسان اروپائی قرار گرفته است. حضور بزرگان
فرهنگ و هنر و تولیدات مصنوعات متنوّع تجاری را میتوان از اصلیترین عواملی دانست که موجب شهرت
این شهر در دوره قاجار می شده است. اگرچه امروزه شواهد اندکی از آثار و ابنیه تجاری، مثل بازار و کاروان-
سرای عصر قاجار این شهر، برجای مانده و تنها نشان آنها را در اسناد تاریخی یا اذهان ساکنان آن میتوان
جستجو نمود، امّا بررسی علل رشد و افول آن میتواند در تصمیم گیری برای رونق مجدد شهر مفید باشد. از
آنجا که تاکنون پژوهش مستقلی در این باره نشده است، در مقاله حاضر تلاش گردیده تا نتایج مطالعات
میدانی و اسنادی نگارندگان درباره اوضاع اجتماعی و اقتصادی شهر در طول دوره قاجاریه عرضه شود.
ملخص الجهاز:
"علاوه بر این ، در طول این دوره سه واقعۀ مهم دیگر اتفاق افتاده که خوانسار را به اضمحلال کشانیده است : اول فتنۀ اشرار و یاغیان و منازعات بین خوانین شهر که باعث شده چند مرتبه از طرف حکومت قشونی جهت سرکوب آنها به خوانسار گسیل شود (شیرازی، ١٣٨٠: ٧٨٣؛ خورموجی، ١٣٤٤: ٩٧؛ محبوبی اردکانی، ١٣٧٤: ٦٥؛ فراهانی، ١٣٨٥: ٥١٣؛ دو سرسی، ١٣٦٢: ٦٧؛ چریکف ، ١٣٥٨: ٦٣؛ عین - السلطنه ، ١٣٧٤: ٥٠٥٧، ٥١١٤)؛ دوم قحطی و بیماریهای واگیر شدید، مثل وبا و طاعون ، در چند برهۀ زمانی که موجب کاهش شدید جمعیتی شده بود (ملک المورخین ، ٢/١٣٨٦: ٧١٩؛ زهرایی، ١٣٤١: ١٩؛ بخشی، ١٣٣٦: ١٥٣؛ امینی، ١٣٨٤: ٢١)؛ و سوم خشکسالی سه ساله ای که از سال ١٢٨٧ تا ١٢٨٩هـ.
در این میان ، منبت کاری و تولید و تزئین آثار چوبی در خوانسار از جایگاهی ویژه برخوردار بوده (اعظام قدسی، ١/١٣٧٩: ٥٧٥؛ محبوبی اردکانی، ١٣٧٤: ١٣٨؛ آل داوود، ١٣٧٨: ١٣٤؛ بروگش ، ١٣٦٧: ٣٥٠)، به گونه ای که حتی برخی از این تولیدات وارد کاخ های برخی اشراف وقت ، نظیر مهد علیا، مادر ناصرالدین شاه ، میشده است (نوایی، ١٣٨٣: ٢٦٥)، قاشق های چوبی تزئینی شهر هم چنان اهمیتی داشته که بسیاری از سفرنامه نویسان و جغرافیانویسان این دوره حین بازدید خوانسار از آنها یاد کرده اند (بروگش ، ١٣٦٧: ٣٤٩؛ دو سرسی، ١٣٦٢: ٦٧؛ شیروانی، بیتا: ٢٧٤؛ حکیم ، ١٣٦٦: ٧٩٦)."